ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU VE ÖDEMELER DENGESİ (2018-2020 DÖNEMİ)

 

          1. Giriş:

          Uluslararası Yatırım Pozisyonu (UYP) bir ekonomideki yerleşik kişilerin yurt dışı yerleşik kişilerden olan finansal alacakları ile rezerv varlık olarak tutulan altın ve döviz şeklindeki finansal varlıklarının ve yerleşiklerin yurt dışı yerleşik kişilere olan finansal yükümlülüklerinin belli bir tarihteki stok değerini göstermektedir.[1]

          TCMB açıklama ve tanımlarına göre, finansal varlık ve yükümlülükler, doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları, rezerv varlıklar, mevduat, kredi ve ticari kredilerden oluşmaktadır. Doğrudan yatırımda, yatırımcının işletme sermayesinde yüzde 10 ya da üzeri paya sahip olması veya yönetimde söz sahibi olması ilkesi benimsenmektedir. Portföy yatırımları hisse senedi ve borç senetlerine yapılan yatırımları içermektedir. Rezerv varlıklar ise, para ve kur politikasını desteklemek, piyasalara güven vermek, T.C.Hükümeti’nin döviz cinsi üzerinden iç ve dış borç servisini gerçekleştirmek için parasal otorite tarafından kontrol edilen dış varlık olarak tanımlanmaktadır.

          Ödemeler dengesi, geniş anlamıyla, bir ekonomide yerleşik kişilerin (Genel Hükümet, Merkez Bankası, bankalar, diğer sektörler), diğer ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşik) ile belli bir dönemde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek için hazırlanan istatistiki bir rapordur.[2]

          TCMB açıklamalarına göre, ekonomik işlemler; mal, hizmet ve gelirle ilgili işlemleri, finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili işlemleri ve bir ekonomide yerleşik kişilerin diğer bir ekonomideki yerleşik kişilere karşılıksız olarak reel ya da finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsamaktadır. Tanımlardan da görüleceği gibi, ödemeler dengesi, uluslararası yatırım pozisyonunu oluşturan finans hesabı yanı sıra, mal ve hizmet dış ticareti, ücret, faiz, kar transferleri ile karşılıksız transfer gelir ve giderlerinin kapsandığı cari işlemler hesabından oluşmaktadır. Ödemeler dengesi istatistikleri, yurtdışında yerleşik kişilerle gerçekleştirilen tüm ekonomik akımları ölçmektedir. Uluslararası Yatırım Pozisyonu ise ekonomide yerleşik kişilerin yurtdışındaki finansal varlıkları ile yurtdışı yerleşik kişilere olan finansal yükümlülüklerimizi göstermektedir.

            Uluslararası Yatırım Pozisyonunu oluşturan varlık ve yükümlülükler, ödemeler dengesinin finans hesabından giriş ve çıkışlar yanı sıra, finansal varlıkların fiyatlarındaki değişimlerden de önemli ölçüde etkilenmektedir. Diğer bir ifade ile ödemeler dengesi finans hesabı verileri aylık ve yıllık akımları gösterirken, uluslararası yatırım pozisyonu hem akım verilerinden hem de o dönemdeki faiz, döviz kurları, pariteler, altın ve menkul kıymet fiyatları gibi finansal varlık değerlerini etkileyen göstergelerdeki değişimden etkilenmektedir. Özellikle uluslararası yatırım pozisyonunun varlık ve yükümlülüklerinde yer alan doğrudan yatırımlar ile portföy yatırımları, ödemeler dengesi akımları yanı sıra önemli ölçüde borsalarda oluşan menkul kıymet fiyatları, faiz oranları ve Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değişiminden etkilenmektedir.

          Bu çalışmada, 2018-2020 dönemindeki ödemeler dengesi gelişmeleri ve UYP ilişkisi incelenecektir. 2018 yılı ortasında yaşanan kriz ve 2020 yılı Mart ayından itibaren etkisini gösteren Covid-19 salgını, ödemeler dengesi akımları yanı sıra, finansal piyasaları ve göstergeleri ciddi ölçüde olumsuz etkilemiştir. Çalışmada, bu dönemde finansal göstergeleri etkileyen politikalar ele alınmayacak, ancak ortaya çıkan bu finansal göstergelerin ödemeler dengesi finans hesabı ile UYP arasındaki ilişkiyi nasıl etkilediği değerlendirecektir.

          2. Finansal Göstergeler: 

          Finansal göstergeler gerek yıllar itibariyle gerekse yıl içinde önemli ölçüde dalgalanma göstermiştir (Tablo:1). Döviz kurlarındaki aşırı dalgalanma, dolar cinsinden BİST100 endeksini, devlet iç borçlanma senedi faiz oranlarını ve mevduat faizlerini etkileyerek, hem ödemeler dengesi akımları hem de UYP varlık ve yükümlülükleri üzerinde etkili olmuştur.

          2018-2020 dönemi UYP verilerindeki değişim değerlendirilirken, finansal göstergelerin Aralık ayı değerleri önem taşımaktadır. 2017 yılı Aralık ayında 3,8477 TL olan ortalama dolar, 2018 yılı üçüncü çeyreğinde 5,6150 TL’ye kadar yükselmiş, 2018 Aralık ayında ise 5,3061 TL olarak gerçekleşmiştir. Dolar kuru 2019 Aralık ayında 5,8376 TL, 2020 yılında ise 7,7211 TL olmuştur. Dolar kurundaki bu yükseliş, dolar cinsinden BİST100 endeksini olumsuz etkilemiş, 2017 Aralık ayında 1.779 olan değeri 2020 Aralık ayında 1.158’e gerilemiştir. Euro/$ paritesi 2017 Aralık ayında 1,18 iken, 2019 Aralık ayında 1,11’e kadar gerilemiş, 2020 Aralık ayında ise 1,22 değerini almıştır.

          Son yıllarda TCMB rezerv politikasında değişiklik yaparak, altın rezervlerini artırma politikasını benimsemiştir. Nitekim 2017 Aralık ayında 23,5 milyar dolar olan altın rezervi, 2020 Aralık ayında 43,2 milyar dolara yükselmiştir. Bu nedenle uluslararası piyasalarda altın fiyatlarındaki değişim, Uluslararası Yatırım Pozisyonunda önemli bir değerleme farkı yaratmaktadır. 2017 Aralık ayında Londra Piyasasında 1.271 $/ons olan altın fiyatı, 2020 Aralık ayında 1.865 $/Ons’a yükselmiştir. Altın rezervi dışında, bankaların altına dayalı mevduat hesabı açmaları ve Hazine’nin altına dayalı iç borçlanma senedi ihraç etmesi, altın fiyatlarındaki değişimin UYP üzerine etkisini artırmıştır.

          Faiz oranlarındaki değişim, portföy yatırımları içinde yer alan borçlanma senedi stoklarını önemli ölçüde etkilerken, mevduat ve krediler üzerinde de etkili olmaktadır. Son yıllarda doğrudan yatırımlar içinde yabancılara satılan gayrimenkuller gittikçe ağırlık kazanmaya başlamıştır. 2018-2020 döneminde doğrudan yatırım girişlerinin yaklaşık yüzde 50’si yabancılara gayrimenkul satışlarından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, gayrimenkul stokunun değerlendirilmesi açısından dolar kurundaki değişim yanı sıra, konut fiyatlarındaki değişimde önemli bir rol oynamaktadır.       

TABLO:1- Finansal Göstergeler

		$ Kuru	Euro/$	BİST 100 TL.(1)	BİST 100 $ (1)	Altın ($/Ons)	DİBS Bl. Faizi (%)	Mev.  Faizi (%)	Konut Fiy.End.
2017	Aralık	3,8477	1,18	1.153	1.779	1.271	13,0	14,9	103,4
2018	Q1	3,8104	1,23	1.178	1.789	1.330	12,9	13,9	104,9
	Q2	4,3655	1,19	1.005	1.347	1.306	15,9	15,4	108,3
	Q3	5,6150	1,16	965	982	1.212	22,2	19,3	108,6
	Q4	5,5130	1,14	923	1.012	1.232	20,4	24,7	108,6
	Ort.	4,8134	1,18	1.018	1.283	1.270	17,5	18,3	107,6
	Aralık	5,3061	1,14	913	1.006	1.254	18,6	23,6	108,0
2019	Q1	5,3578	1,14	1.008	1.092	1.303	18,9	20,9	108,4
	Q2	5,8657	1,12	942	936	1.386	23,9	21,4	110,2
	Q3	5,6699	1,11	1.013	1.042	1.469	17,0	17,0	114,0
	Q4	5,7845	1,11	1.066	1.070	1.483	12,8	11,5	117,3
	Ort.	5,6708	1,12	1.007	1.035	1.463	18,3	17,7	112,5
	Aralık	5,8376	1,11	1.144	1.121	1.479	11,7	10,5	118,8
2020	Q1	6,0924	1,10	1.049	982	1.595	10,6	9,4	123,3
	Q2	6,8599	1,10	1.077	912	1.710	9,0	8,2	134,3
	Q3	7,2037	1,17	1.117	887	1.911	12,5	8,7	144,2
	Q4	7,8661	1,19	1.291	965	1.882	13,4	13,7	152,3
	Ort.	7,0055	1,14	1.134	937	1.774	10,5	10,0	138,5
	Aralık	7,7211	1,22	1.477	1.158	1.865	13,6	16,1	154,9

KAYNAK: Temel Ekonomik Göstergeler, Strateji ve Bütçe Başkanlığı.

(1)TL Bazında Ocak 1986=1, $ Bazında Ocak 1986=100.

          3. Ödemeler Dengesi Gelişmeleri:

          Türkiye, 2018-2020 döneminde toplam 52,2 milyar dolar cari işlemler dengesi açığı vermiştir. Cari işlemler açığı, bu dönemde 95,3 milyar dolar olan dış ticaret açığından kaynaklanmıştır. Bu dönemde 527,7 milyar dolar mal ihracatı, 661 milyar dolarda mal ithalatı yapılmıştır. Son yıllarda parasal olmayan altın ithalatındaki sıçrama dış ticaret açığındaki yükselişe önemli katkıda bulunmuştur. 2020 yılında parasal olmayan altın ithalatındaki yüksek artış yanı sıra, covid-19 salgını etkisiyle turizm gelirlerindeki olağanüstü düşüş, cari işlemler dengesini oldukça olumsuz etkilemiştir.

          2018-2020 döneminde 52,2 milyar dolar olan cari işlemler dengesi açığının, 3,7 milyar doları net hata-noksan hesabından, geriye kalan 48,5 milyar dolar ise finans hesabından karşılanmıştır. Bu dönemde resmi rezervler 35,9 milyar dolar azalırken, rezerv varlıklar dışında 12,6 milyar dolarda yurt dışından kaynak sağlanmıştır. Bu dönemde net uluslararası yükümlülüklerimizde 48,5 milyar artış olmuştur.  

TABLO:2- Cari İşlemler Dengesi ve Finans Hesabı (Milyon Dolar)

	2018	2019	2020	2018-2020 Toplamı
1. Cari İşlemler Dengesi	-21.743	6.759	-37.264	-52.248
2. Dış Ticaret Dengesi	-40.726	-16.751	-37.866	-95.343
İhracat (Fob)	177.169	180.835	169.650	527.654
İthalat (Cif)	-231.152	-210.344	-219.515	-661.011
Parasal Olmayan Altın(net)	-8.713	-9.268	-22.402	-40.383
3. Hizmetler Dengesi	30.174	35.528	9.149	74.851
4. Birincil Gelir Dengesi	-11.947	-12.843	-8.714	-33.504
Yatırım Gideri	-16.546	-17.515	-14.168	-48.229
5. İkincil Gelir Dengesi	756	825	167	1.748
6. Sermaye Hesabı	80	34	-39	75
7. Finans Hesabı	-10.858	1.308	-38.960	-48.510
a. Rezerv Varlıklar Hariç	-481	-5.016	-7.098	-12.595
Doğrudan Yatırımlar	-9.235	-6.323	-4.637	-20.195
Varlıklar	3.587	2.943	3.192	9.722
Yükümlülükler	12.822	9.266	7.829	29.917
Portföy Yatırımları	3.114	1.447	5.485	10,046
Varlıklar	3.202	4.703	249	8.154
Yükümlülükler	88	3.256	-5.236	-1.892
Diğer Yatırımlar	5.640	-140	-7.946	-2.446
Mevduat	446	-4.493	-18.884	-22.931
Krediler	9.375	17.728	8.164	35.267
Ticari Krediler	-4.207	-13.415	2.777	-14.845
Diğer	26	40	-3	63
b. Rezerv Varlıklar	-10.377	6.324	-31.862	-35.915
7. Net Hata ve Noksan	10.805	-5.485	-1.657	3.663
Hatırlatma
GSYH Büyüme Hızı (%)	3,0	0,9	1,8
$ /TL Kuru	4,8260	5,6695	7,0055

NOT: Finans Hesabında, doğrudan, portföy ve diğer yatırımlarda ( - ) Girişi, ( + ) Çıkışı

göstermektedir. Rezerv varlıklarda ( - ) azalışı, ( + ) artışı ifade etmektedir.

               2018-2020 döneminde yurtiçi yerleşiklerin yurtdışında yaptıkları doğrudan yatırım tutarı 9,7 milyar dolar olurken, ülkemize yapılan doğrudan yatırım tutarı 29,9 milyar dolar olmuştur. Bu yatırımın 15,3 milyar dolarını yabancıların Türkiye’deki gayrimenkul yatırımları oluşturmaktadır. Yurtiçi yerleşikler yurtdışında 8,2 milyar dolar civarında portföy yatırımı (hisse senedi ve borçlanma senedi satın alma) yaparken, yabancılar Türkiye’deki varlıklarını 1,9 milyar dolar azaltmıştır. Portföy yatırımlarından çıkış 2020 yılında gerçekleşmiş ve yabancılar menkul kıymet yatırımlarını 5,2 milyar dolar azaltmıştır.

          Doğrudan yatırım ve portföy yatırımı dışında sağlanan net finansman, 2018-2020 döneminde 2,4 milyar dolar olmuştur. Bu dönemde mevduat girişlerinden 22,9 milyar dolar, ticari kredilerden ise 14,8 milyar dolar net finansman sağlanmıştır. Mevduat artışının 19,4 milyar doları Merkez Bankası’nın Katar ve Çin ile yaptığı swap anlaşmasından kaynaklanmaktadır. Bu dönemde net kredi kullanımı 35,3 milyar dolar azalmıştır. Özellikle bankalar önemli ölçüde kredilerini geri ödemişlerdir.

          4. Uluslararası Yatırım Pozisyonu:

          Uluslararası yatırım pozisyonu, bir ülkenin yurtdışı ile olan finansal ilişkisini göstermektedir. Ülkenin yabancılara olan tüm yükümlülükleri ile ülke vatandaşlarının yurtdışında olan varlıklarını gösteren bir veridir. Doğrudan yatırım, portföy yatırımı, kredi ve mevduata ilişkin varlık ve yükümlülükler ile rezervler varlıkları kapsayan stok değerleri göstermektedir. Stok veri olması nedeniyle uluslararası varlık ve yükümlülükler, varlık fiyatlarındaki değişimden ve ödemeler dengesi akımlarından etkilenmektedir.    

          Yurtiçi yerleşiklerin yurtdışındaki varlıkları toplamı 2017 yılında 233 milyar dolar iken, bu tutar 2020 yılında 241,6 milyar dolara yükselmiştir.  Yükümlülüklerimizi oluşturan yabancıların Ülkemizdeki varlıkları ise, bu dönemde 695,4 milyar dolardan 645,1 milyar dolara gerilemiştir. Böylece, net uluslararası yatırım pozisyonunda, 2018-2020 döneminde, 58,9 milyar dolarlık iyileşme sağlanmıştır (Tablo:3).

TABLO:3-Uluslararası Yatırım Pozisyonu (Milyon Dolar)

	2017 Aralık (1)	2020 Aralık (2)	Fark   (2-1)	Farkın Kaynakları
				Ödemeler  Dengesi  Akımı	Değerleme Kur ve Parite  Farkları
NET UYP (1-2)	-462.416	-403.495	58.921	-48.510	107.431
1.Varlıklar	233.004	241.648	8.644	1.232	7.412
Doğrudan Yatırımlar	46.999	54.135	7.136	9.722	-2.586
Portföy Yatırımları (1)	1.153	1.893	740	8.154	-7.414
Ticari Krediler	16.251	21.953	5.702	5.696	6
Krediler	7.044	6.147	-897	-792	-105
Mevduat	50.557	60.494	9.937	14.088	-4.151
Diğer Varlıklar	3.270	3.749	479	279	200
Rezerv Varlıklar	107.730	93.277	-14.453	-35.915	21.462
2.Yükümlülükler	695.420	645.143	-50.277	49.742	-100.019
Doğrudan Yatırımlar	198.185	213.226	15.041	29.917	-14.876
Portföy Yatırımları	173.760	117.656	-56.104	-1.892	-54.212
Ticari Krediler	45.844	56.787	10.943	20.541	-9.598
Krediler	224.852	185.635	-39.217	-36.059	-3.158
Mevduat	51.414	70.453	19.039	37.019	-17.980
Diğer Yükümlülükler	1.365	1.386	21	216	-195
ULUSLARARASI REZERVLER	136.158	127.700	-8.458	-30.952	22.494
TCMB	107.730	93.277	-14.453	-35.915	21.462
Bankalar	28.428	34.423	5.995	4.963	1.032

Kaynak: TCMB ve kendi hesaplamalarımız.

(1)Yurt dışında yapılan portföy yatırımlarına ilişki UYP verisinde tutarsızlık olduğu tahmin edilmektedir.

         

          Bu dönemde varlıklar kısmında, doğrudan yatırımlar, ticari krediler ve mevduatta artış olurken, rezerv varlıklarda 14,5 milyar dolar azalış olmuştur. Yükümlülükler kısmında, portföy yatırımlarında 56,1 milyar dolar, kredilerde ise 39,2 milyar dolar azalış olmuş, doğrudan yatırımlar 15 milyar dolar, ticari krediler 10,9 milyar dolar, mevduat ise 19 milyar dolar artış göstermiştir.

          Uluslararası yatırım pozisyonu stok veri olduğundan, ödemeler dengesi akımları yanı sıra varlık fiyatlarındaki değişimden de etkilenmektedir. Ödemeler dengesi verilerine göre, 2018-2020 döneminde varlıklarda 1,2 milyar dolar, yükümlülüklerde ise 49,7 milyar dolar artış olmuştur. Böylece, net uluslararası yatırım pozisyonunda iyileşme değil, finans hesabına göre net yükümlülüklerimizde 48,5 milyar dolarlık artış söz konusu olmaktadır. Bu farklılık, stok verilere ilişkin değerleme-kur ve parite etkisinden kaynaklanmaktadır.  

          2018-2020 döneminde değerleme-kur ve parite etkisi, varlıkların 7,4 milyar dolar artmasını sağlamıştır. Rezerv varlıklar değerleme etkisi nedeniyle 21,5 milyar dolar artmıştır. Bu artış, 2017 yılı Aralık ayında 1.271 $/Ons olan altın fiyatlarının, 2020 Aralık ayında 1.865 $/Onsa yükselmesinden kaynaklanmıştır.

          Varlık fiyatlarındaki aşırı dalgalanmanın olumsuz etkisi ağırlıklı olarak yükümlülük kısmında gözlenmiştir. Bu dönemde yabancıların Türkiye’deki varlıkları değerleme-kur ve parite etkisiyle 100 milyar dolar azalmıştır (Tablo:3 son sütun). Yabancıların doğrudan yatırımlarında 14,9 milyar dolar, portföy yatırımlarında 54,2 milyar dolar ve mevduatlarında ise 18 milyar dolar civarında değer kaybı söz konusudur. Bu dönemde başta Türk Lirasındaki değer kaybı olmak üzere faiz oranlarındaki yükseliş ve Euro’nun değerlenmesi, dolar cinsinden yabancı varlıkların değer yitirmesine neden olmuştur.

          5. Sonuç:

          2018-2020 döneminde net uluslararası yatırım pozisyonu açığının 58,9 milyar dolar iyileşmesi, yükümlülüklerimizin 50 milyar dolar azalmasından kaynaklanmıştır. Bu dönemde, banka ve firmaların dış borçlarını azaltmaları ve Merkez Bankasının altın rezervlerini artırma politikası net uluslararası yatırım pozisyonu açısından olumlu gelişmeler olarak değerlendirilmektedir. Ancak, ödemeler dengesi finans hesabına göre bu dönemde 48,5 milyar dolarlık giriş ve yükümlülük artışı dikkate alındığında, net uluslararası yatırım pozisyonundaki iyileşmenin değerlemeden kaynaklandığı görülmektedir. Bu dönemde yabancıların Türkiye’deki varlıkları 100 milyar dolar değer kaybetmiştir. Bu durumun, önümüzdeki dönemlerde yabancıların Türkiye’ye yönelik yatırım kararlarını olumsuz etkileyeceği düşünülmektedir.

---

[1] TCMB, “Uluslararası Yatırım Pozisyonu İstatistiklerine İlişkin Yöntemsel Açıklama”. https://www.tcmb.gov.tr/

[2] TCMB, ”Ödemeler Dengesi İstatistiklerine İlişkin Yöntemsel Açıklama”. https://www.tcmb.gov.tr/