27 Mayıs 2021 Perşembe

ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU VE ÖDEMELER DENGESİ (2018-2020 DÖNEMİ)

 

          1. Giriş:

          Uluslararası Yatırım Pozisyonu (UYP) bir ekonomideki yerleşik kişilerin yurt dışı yerleşik kişilerden olan finansal alacakları ile rezerv varlık olarak tutulan altın ve döviz şeklindeki finansal varlıklarının ve yerleşiklerin yurt dışı yerleşik kişilere olan finansal yükümlülüklerinin belli bir tarihteki stok değerini göstermektedir.[1]

          TCMB açıklama ve tanımlarına göre, finansal varlık ve yükümlülükler, doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları, rezerv varlıklar, mevduat, kredi ve ticari kredilerden oluşmaktadır. Doğrudan yatırımda, yatırımcının işletme sermayesinde yüzde 10 ya da üzeri paya sahip olması veya yönetimde söz sahibi olması ilkesi benimsenmektedir. Portföy yatırımları hisse senedi ve borç senetlerine yapılan yatırımları içermektedir. Rezerv varlıklar ise, para ve kur politikasını desteklemek, piyasalara güven vermek, T.C.Hükümeti’nin döviz cinsi üzerinden iç ve dış borç servisini gerçekleştirmek için parasal otorite tarafından kontrol edilen dış varlık olarak tanımlanmaktadır.

          Ödemeler dengesi, geniş anlamıyla, bir ekonomide yerleşik kişilerin (Genel Hükümet, Merkez Bankası, bankalar, diğer sektörler), diğer ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşik) ile belli bir dönemde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek için hazırlanan istatistiki bir rapordur.[2]

          TCMB açıklamalarına göre, ekonomik işlemler; mal, hizmet ve gelirle ilgili işlemleri, finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili işlemleri ve bir ekonomide yerleşik kişilerin diğer bir ekonomideki yerleşik kişilere karşılıksız olarak reel ya da finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsamaktadır. Tanımlardan da görüleceği gibi, ödemeler dengesi, uluslararası yatırım pozisyonunu oluşturan finans hesabı yanı sıra, mal ve hizmet dış ticareti, ücret, faiz, kar transferleri ile karşılıksız transfer gelir ve giderlerinin kapsandığı cari işlemler hesabından oluşmaktadır. Ödemeler dengesi istatistikleri, yurtdışında yerleşik kişilerle gerçekleştirilen tüm ekonomik akımları ölçmektedir. Uluslararası Yatırım Pozisyonu ise ekonomide yerleşik kişilerin yurtdışındaki finansal varlıkları ile yurtdışı yerleşik kişilere olan finansal yükümlülüklerimizi göstermektedir.

            Uluslararası Yatırım Pozisyonunu oluşturan varlık ve yükümlülükler, ödemeler dengesinin finans hesabından giriş ve çıkışlar yanı sıra, finansal varlıkların fiyatlarındaki değişimlerden de önemli ölçüde etkilenmektedir. Diğer bir ifade ile ödemeler dengesi finans hesabı verileri aylık ve yıllık akımları gösterirken, uluslararası yatırım pozisyonu hem akım verilerinden hem de o dönemdeki faiz, döviz kurları, pariteler, altın ve menkul kıymet fiyatları gibi finansal varlık değerlerini etkileyen göstergelerdeki değişimden etkilenmektedir. Özellikle uluslararası yatırım pozisyonunun varlık ve yükümlülüklerinde yer alan doğrudan yatırımlar ile portföy yatırımları, ödemeler dengesi akımları yanı sıra önemli ölçüde borsalarda oluşan menkul kıymet fiyatları, faiz oranları ve Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değişiminden etkilenmektedir.

          Bu çalışmada, 2018-2020 dönemindeki ödemeler dengesi gelişmeleri ve UYP ilişkisi incelenecektir. 2018 yılı ortasında yaşanan kriz ve 2020 yılı Mart ayından itibaren etkisini gösteren Covid-19 salgını, ödemeler dengesi akımları yanı sıra, finansal piyasaları ve göstergeleri ciddi ölçüde olumsuz etkilemiştir. Çalışmada, bu dönemde finansal göstergeleri etkileyen politikalar ele alınmayacak, ancak ortaya çıkan bu finansal göstergelerin ödemeler dengesi finans hesabı ile UYP arasındaki ilişkiyi nasıl etkilediği değerlendirecektir.

          2. Finansal Göstergeler: 

          Finansal göstergeler gerek yıllar itibariyle gerekse yıl içinde önemli ölçüde dalgalanma göstermiştir (Tablo:1). Döviz kurlarındaki aşırı dalgalanma, dolar cinsinden BİST100 endeksini, devlet iç borçlanma senedi faiz oranlarını ve mevduat faizlerini etkileyerek, hem ödemeler dengesi akımları hem de UYP varlık ve yükümlülükleri üzerinde etkili olmuştur.

          2018-2020 dönemi UYP verilerindeki değişim değerlendirilirken, finansal göstergelerin Aralık ayı değerleri önem taşımaktadır. 2017 yılı Aralık ayında 3,8477 TL olan ortalama dolar, 2018 yılı üçüncü çeyreğinde 5,6150 TL’ye kadar yükselmiş, 2018 Aralık ayında ise 5,3061 TL olarak gerçekleşmiştir. Dolar kuru 2019 Aralık ayında 5,8376 TL, 2020 yılında ise 7,7211 TL olmuştur. Dolar kurundaki bu yükseliş, dolar cinsinden BİST100 endeksini olumsuz etkilemiş, 2017 Aralık ayında 1.779 olan değeri 2020 Aralık ayında 1.158’e gerilemiştir. Euro/$ paritesi 2017 Aralık ayında 1,18 iken, 2019 Aralık ayında 1,11’e kadar gerilemiş, 2020 Aralık ayında ise 1,22 değerini almıştır.

          Son yıllarda TCMB rezerv politikasında değişiklik yaparak, altın rezervlerini artırma politikasını benimsemiştir. Nitekim 2017 Aralık ayında 23,5 milyar dolar olan altın rezervi, 2020 Aralık ayında 43,2 milyar dolara yükselmiştir. Bu nedenle uluslararası piyasalarda altın fiyatlarındaki değişim, Uluslararası Yatırım Pozisyonunda önemli bir değerleme farkı yaratmaktadır. 2017 Aralık ayında Londra Piyasasında 1.271 $/ons olan altın fiyatı, 2020 Aralık ayında 1.865 $/Ons’a yükselmiştir. Altın rezervi dışında, bankaların altına dayalı mevduat hesabı açmaları ve Hazine’nin altına dayalı iç borçlanma senedi ihraç etmesi, altın fiyatlarındaki değişimin UYP üzerine etkisini artırmıştır.

          Faiz oranlarındaki değişim, portföy yatırımları içinde yer alan borçlanma senedi stoklarını önemli ölçüde etkilerken, mevduat ve krediler üzerinde de etkili olmaktadır. Son yıllarda doğrudan yatırımlar içinde yabancılara satılan gayrimenkuller gittikçe ağırlık kazanmaya başlamıştır. 2018-2020 döneminde doğrudan yatırım girişlerinin yaklaşık yüzde 50’si yabancılara gayrimenkul satışlarından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, gayrimenkul stokunun değerlendirilmesi açısından dolar kurundaki değişim yanı sıra, konut fiyatlarındaki değişimde önemli bir rol oynamaktadır.       

TABLO:1- Finansal Göstergeler

 

 

 

$ Kuru

 

Euro/$

BİST 100

TL.(1)

BİST 100

$ (1)

Altın ($/Ons)

DİBS Bl. Faizi (%)

Mev.

 Faizi (%)

Konut Fiy.End.

2017

Aralık

3,8477

1,18

1.153

1.779

1.271

13,0

14,9

103,4

2018

Q1

3,8104

1,23

1.178

1.789

1.330

12,9

13,9

104,9

 

Q2

4,3655

1,19

1.005

1.347

1.306

15,9

15,4

108,3

 

Q3

5,6150

1,16

965

982

1.212

22,2

19,3

108,6

 

Q4

5,5130

1,14

923

1.012

1.232

20,4

24,7

108,6

 

Ort.

4,8134

1,18

1.018

1.283

1.270

17,5

18,3

107,6

 

Aralık

5,3061

1,14

913

1.006

1.254

18,6

23,6

108,0

2019

Q1

5,3578

1,14

1.008

1.092

1.303

18,9

20,9

108,4

 

Q2

5,8657

1,12

942

936

1.386

23,9

21,4

110,2

 

Q3

5,6699

1,11

1.013

1.042

1.469

17,0

17,0

114,0

 

Q4

5,7845

1,11

1.066

1.070

1.483

12,8

11,5

117,3

 

Ort.

5,6708

1,12

1.007

1.035

1.463

18,3

17,7

112,5

 

Aralık

5,8376

1,11

1.144

1.121

1.479

11,7

10,5

118,8

2020

Q1

6,0924

1,10

1.049

982

1.595

10,6

9,4

123,3

 

Q2

6,8599

1,10

1.077

912

1.710

9,0

8,2

134,3

 

Q3

7,2037

1,17

1.117

887

1.911

12,5

8,7

144,2

 

Q4

7,8661

1,19

1.291

965

1.882

13,4

13,7

152,3

 

Ort.

7,0055

1,14

1.134

937

1.774

10,5

10,0

138,5

 

Aralık

7,7211

1,22

1.477

1.158

1.865

13,6

16,1

154,9

KAYNAK: Temel Ekonomik Göstergeler, Strateji ve Bütçe Başkanlığı.

(1)TL Bazında Ocak 1986=1, $ Bazında Ocak 1986=100.

          3. Ödemeler Dengesi Gelişmeleri:

          Türkiye, 2018-2020 döneminde toplam 52,2 milyar dolar cari işlemler dengesi açığı vermiştir. Cari işlemler açığı, bu dönemde 95,3 milyar dolar olan dış ticaret açığından kaynaklanmıştır. Bu dönemde 527,7 milyar dolar mal ihracatı, 661 milyar dolarda mal ithalatı yapılmıştır. Son yıllarda parasal olmayan altın ithalatındaki sıçrama dış ticaret açığındaki yükselişe önemli katkıda bulunmuştur. 2020 yılında parasal olmayan altın ithalatındaki yüksek artış yanı sıra, covid-19 salgını etkisiyle turizm gelirlerindeki olağanüstü düşüş, cari işlemler dengesini oldukça olumsuz etkilemiştir.

          2018-2020 döneminde 52,2 milyar dolar olan cari işlemler dengesi açığının, 3,7 milyar doları net hata-noksan hesabından, geriye kalan 48,5 milyar dolar ise finans hesabından karşılanmıştır. Bu dönemde resmi rezervler 35,9 milyar dolar azalırken, rezerv varlıklar dışında 12,6 milyar dolarda yurt dışından kaynak sağlanmıştır. Bu dönemde net uluslararası yükümlülüklerimizde 48,5 milyar artış olmuştur.  

TABLO:2- Cari İşlemler Dengesi ve Finans Hesabı (Milyon Dolar)

 

 

2018

 

2019

 

2020

2018-2020 Toplamı

1. Cari İşlemler Dengesi

-21.743

6.759

-37.264

-52.248

2. Dış Ticaret Dengesi

-40.726

-16.751

-37.866

-95.343

      İhracat (Fob)

177.169

180.835

169.650

527.654

      İthalat (Cif)

-231.152

-210.344

-219.515

-661.011

      Parasal Olmayan Altın(net)

-8.713

-9.268

-22.402

-40.383

3. Hizmetler Dengesi

30.174

35.528

9.149

74.851

4. Birincil Gelir Dengesi

-11.947

-12.843

-8.714

-33.504

      Yatırım Gideri

-16.546

-17.515

-14.168

-48.229

5. İkincil Gelir Dengesi

756

825

167

1.748

6. Sermaye Hesabı

80

34

-39

75

7. Finans Hesabı

-10.858

1.308

-38.960

-48.510

   a. Rezerv Varlıklar Hariç

-481

-5.016

-7.098

-12.595

      Doğrudan Yatırımlar

-9.235

-6.323

-4.637

-20.195

          Varlıklar

3.587

2.943

3.192

9.722

          Yükümlülükler

12.822

9.266

7.829

29.917

      Portföy Yatırımları

3.114

1.447

5.485

10,046

          Varlıklar

3.202

4.703

249

8.154

          Yükümlülükler

88

3.256

-5.236

-1.892

      Diğer Yatırımlar

5.640

-140

-7.946

-2.446

          Mevduat

446

-4.493

-18.884

-22.931

          Krediler

9.375

17.728

8.164

35.267

          Ticari Krediler

-4.207

-13.415

2.777

-14.845

          Diğer

26

40

-3

63

   b. Rezerv Varlıklar

-10.377

6.324

-31.862

-35.915

7. Net Hata ve Noksan

10.805

-5.485

-1.657

3.663

Hatırlatma

GSYH Büyüme Hızı (%)

3,0

0,9

1,8

 

$ /TL Kuru

4,8260

5,6695

7,0055

 

NOT: Finans Hesabında, doğrudan, portföy ve diğer yatırımlarda ( - ) Girişi, ( + ) Çıkışı

göstermektedir. Rezerv varlıklarda ( - ) azalışı, ( + ) artışı ifade etmektedir.

               2018-2020 döneminde yurtiçi yerleşiklerin yurtdışında yaptıkları doğrudan yatırım tutarı 9,7 milyar dolar olurken, ülkemize yapılan doğrudan yatırım tutarı 29,9 milyar dolar olmuştur. Bu yatırımın 15,3 milyar dolarını yabancıların Türkiye’deki gayrimenkul yatırımları oluşturmaktadır. Yurtiçi yerleşikler yurtdışında 8,2 milyar dolar civarında portföy yatırımı (hisse senedi ve borçlanma senedi satın alma) yaparken, yabancılar Türkiye’deki varlıklarını 1,9 milyar dolar azaltmıştır. Portföy yatırımlarından çıkış 2020 yılında gerçekleşmiş ve yabancılar menkul kıymet yatırımlarını 5,2 milyar dolar azaltmıştır.

          Doğrudan yatırım ve portföy yatırımı dışında sağlanan net finansman, 2018-2020 döneminde 2,4 milyar dolar olmuştur. Bu dönemde mevduat girişlerinden 22,9 milyar dolar, ticari kredilerden ise 14,8 milyar dolar net finansman sağlanmıştır. Mevduat artışının 19,4 milyar doları Merkez Bankası’nın Katar ve Çin ile yaptığı swap anlaşmasından kaynaklanmaktadır. Bu dönemde net kredi kullanımı 35,3 milyar dolar azalmıştır. Özellikle bankalar önemli ölçüde kredilerini geri ödemişlerdir.

          4. Uluslararası Yatırım Pozisyonu:

          Uluslararası yatırım pozisyonu, bir ülkenin yurtdışı ile olan finansal ilişkisini göstermektedir. Ülkenin yabancılara olan tüm yükümlülükleri ile ülke vatandaşlarının yurtdışında olan varlıklarını gösteren bir veridir. Doğrudan yatırım, portföy yatırımı, kredi ve mevduata ilişkin varlık ve yükümlülükler ile rezervler varlıkları kapsayan stok değerleri göstermektedir. Stok veri olması nedeniyle uluslararası varlık ve yükümlülükler, varlık fiyatlarındaki değişimden ve ödemeler dengesi akımlarından etkilenmektedir.    

          Yurtiçi yerleşiklerin yurtdışındaki varlıkları toplamı 2017 yılında 233 milyar dolar iken, bu tutar 2020 yılında 241,6 milyar dolara yükselmiştir.  Yükümlülüklerimizi oluşturan yabancıların Ülkemizdeki varlıkları ise, bu dönemde 695,4 milyar dolardan 645,1 milyar dolara gerilemiştir. Böylece, net uluslararası yatırım pozisyonunda, 2018-2020 döneminde, 58,9 milyar dolarlık iyileşme sağlanmıştır (Tablo:3).

TABLO:3-Uluslararası Yatırım Pozisyonu (Milyon Dolar)

 

 

2017 Aralık

(1)

 

2020 Aralık

(2)

 

 

Fark 

 (2-1)

Farkın Kaynakları

Ödemeler

 Dengesi

 Akımı

Değerleme

Kur ve Parite

 Farkları

NET UYP (1-2)

-462.416

-403.495

58.921

-48.510

107.431

1.Varlıklar

233.004

241.648

8.644

1.232

7.412

   Doğrudan Yatırımlar

46.999

54.135

7.136

9.722

-2.586

   Portföy Yatırımları (1)

1.153

1.893

740

8.154

-7.414

   Ticari Krediler

16.251

21.953

5.702

5.696

6

   Krediler

7.044

6.147

-897

-792

-105

   Mevduat

50.557

60.494

9.937

14.088

-4.151

   Diğer Varlıklar

3.270

3.749

479

279

200

   Rezerv Varlıklar

107.730

93.277

-14.453

-35.915

21.462

2.Yükümlülükler

695.420

645.143

-50.277

49.742

-100.019

   Doğrudan Yatırımlar

198.185

213.226

15.041

29.917

-14.876

   Portföy Yatırımları

173.760

117.656

-56.104

-1.892

-54.212

   Ticari Krediler

45.844

56.787

10.943

20.541

-9.598

   Krediler

224.852

185.635

-39.217

-36.059

-3.158

   Mevduat

51.414

70.453

19.039

37.019

-17.980

   Diğer Yükümlülükler

1.365

1.386

21

216

-195

 

 

 

 

 

 

ULUSLARARASI REZERVLER

136.158

127.700

-8.458

-30.952

22.494

   TCMB

107.730

93.277

-14.453

-35.915

21.462

   Bankalar

28.428

34.423

5.995

4.963

1.032

Kaynak: TCMB ve kendi hesaplamalarımız.

(1)Yurt dışında yapılan portföy yatırımlarına ilişki UYP verisinde tutarsızlık olduğu tahmin edilmektedir.

         

          Bu dönemde varlıklar kısmında, doğrudan yatırımlar, ticari krediler ve mevduatta artış olurken, rezerv varlıklarda 14,5 milyar dolar azalış olmuştur. Yükümlülükler kısmında, portföy yatırımlarında 56,1 milyar dolar, kredilerde ise 39,2 milyar dolar azalış olmuş, doğrudan yatırımlar 15 milyar dolar, ticari krediler 10,9 milyar dolar, mevduat ise 19 milyar dolar artış göstermiştir.

          Uluslararası yatırım pozisyonu stok veri olduğundan, ödemeler dengesi akımları yanı sıra varlık fiyatlarındaki değişimden de etkilenmektedir. Ödemeler dengesi verilerine göre, 2018-2020 döneminde varlıklarda 1,2 milyar dolar, yükümlülüklerde ise 49,7 milyar dolar artış olmuştur. Böylece, net uluslararası yatırım pozisyonunda iyileşme değil, finans hesabına göre net yükümlülüklerimizde 48,5 milyar dolarlık artış söz konusu olmaktadır. Bu farklılık, stok verilere ilişkin değerleme-kur ve parite etkisinden kaynaklanmaktadır.  

          2018-2020 döneminde değerleme-kur ve parite etkisi, varlıkların 7,4 milyar dolar artmasını sağlamıştır. Rezerv varlıklar değerleme etkisi nedeniyle 21,5 milyar dolar artmıştır. Bu artış, 2017 yılı Aralık ayında 1.271 $/Ons olan altın fiyatlarının, 2020 Aralık ayında 1.865 $/Onsa yükselmesinden kaynaklanmıştır.

          Varlık fiyatlarındaki aşırı dalgalanmanın olumsuz etkisi ağırlıklı olarak yükümlülük kısmında gözlenmiştir. Bu dönemde yabancıların Türkiye’deki varlıkları değerleme-kur ve parite etkisiyle 100 milyar dolar azalmıştır (Tablo:3 son sütun). Yabancıların doğrudan yatırımlarında 14,9 milyar dolar, portföy yatırımlarında 54,2 milyar dolar ve mevduatlarında ise 18 milyar dolar civarında değer kaybı söz konusudur. Bu dönemde başta Türk Lirasındaki değer kaybı olmak üzere faiz oranlarındaki yükseliş ve Euro’nun değerlenmesi, dolar cinsinden yabancı varlıkların değer yitirmesine neden olmuştur.

          5. Sonuç:

          2018-2020 döneminde net uluslararası yatırım pozisyonu açığının 58,9 milyar dolar iyileşmesi, yükümlülüklerimizin 50 milyar dolar azalmasından kaynaklanmıştır. Bu dönemde, banka ve firmaların dış borçlarını azaltmaları ve Merkez Bankasının altın rezervlerini artırma politikası net uluslararası yatırım pozisyonu açısından olumlu gelişmeler olarak değerlendirilmektedir. Ancak, ödemeler dengesi finans hesabına göre bu dönemde 48,5 milyar dolarlık giriş ve yükümlülük artışı dikkate alındığında, net uluslararası yatırım pozisyonundaki iyileşmenin değerlemeden kaynaklandığı görülmektedir. Bu dönemde yabancıların Türkiye’deki varlıkları 100 milyar dolar değer kaybetmiştir. Bu durumun, önümüzdeki dönemlerde yabancıların Türkiye’ye yönelik yatırım kararlarını olumsuz etkileyeceği düşünülmektedir.



[1] TCMB, “Uluslararası Yatırım Pozisyonu İstatistiklerine İlişkin Yöntemsel Açıklama”. https://www.tcmb.gov.tr/

[2] TCMB, ”Ödemeler Dengesi İstatistiklerine İlişkin Yöntemsel Açıklama”. https://www.tcmb.gov.tr/

 

SERVET VERGİSİ-YAPAY ZEKAYA (ChatGPT) SORULAR VE CEVAPLAR

  SERVET VERGİSİ-YAPAY ZEKAYA (ChatGPT) SORULAR VE CEVAPLAR (Zafer YÜKSELER, 26 Mart 2024) SORU-1: Servet vergisi nedir? Ülke uygulamala...