2020 Yılı Büyümesi ve Etkileyen Unsurlar

 

            1. Sektör ve Harcama Gruplarında Büyüme:

            2020 yılında Covit-19 salgını Türkiye ve Dünya’da ciddi sorunlara neden olmuştur. Türkiye’de ilk Covit-19 vakası 11 Mart 2020 tarihinde gözlenmiş ve salgına karşı önlemler Mart-Nisan-Mayıs döneminde yoğun şekilde uygulanmıştır. Eğitim, yeme-içme, ulaştırma, konaklama ve eğlence sektörleri ağırlıklı olmak üzere ekonomik faaliyetler geçici olarak durdurulmuş, ulaşım ve sokağa çıkma yasakları uygulamaya konulmuştur. Salgına karşı alınan bu tedbirlerin etkisiyle 2020 yılı ikinci çeyreğinde ekonomide yüzde 10,3 oranında küçülme yaşanmıştır.

            Haziran ayında kısıtlamalar önemli ölçüde kaldırılmış ve normalleşme süreci başlatılmıştır. Salgından olumsuz etkilenen firma ve çalışanlar için kısa çalışma ödeneği uygulaması yaygınlaştırılmış, işten çıkarma yasaklanmış ve ücretsiz izin uygulaması getirilmiştir. Mayıs ayı sonlarında kamu bankaları öncülüğünde düşük faizli ve uygun vadeli konut, taşıt, tüketici ve firma kredileri uygulaması başlatılmıştır. Bu kapsamda Hazine Türkiye Varlık Fonu aracılığıyla kamu bankalarını desteklemek için 32 milyar liralık Özel Tertip DİBS ihraç etmiştir. BDDK özel bankalarında kredi vermelerini sağlamak için “Aktif Rasyosu” uygulamasını başlatmıştır. Bu düzenlemeler, 2020 yılı üçüncü çeyreğinde ekonomide hızlı bir kredi genişlemesine neden olmuş, konut, taşıt ve dayanıklı tüketim malları satışlarını artırmıştır. Aktif rasyosu aynı zamanda, kredi vermekten kaçınan özel bankaların TL.mevduat faizlerini düşürmelerine de neden olmuştur. Bu durum, döviz, altın ve dayanıklı tüketim mallarına olan talebi artırmış, parasal olmayan altın ithalatını sıçratmış ve cari dengede ciddi bir bozulmaya neden olmuştur. 2020 yılı üçüncü çeyreğinde GSYH yüzde 6,3 oranında büyürken, yerleşik hane halkı tüketimi, dayanıklı mal tüketimindeki yüzde 60,7 oranındaki büyümenin etkisiyle, yüzde 8,5, yatırımlar ise yüzde 21,9 oranında artmıştı.  

Tablo:1-GSYH ve Seçilmiş Alt Bileşenlerin Büyüme Hızları (Sabit Fiy.Yıllık % Değişim)

	Ekim-Aralık		Ocak-Aralık
	2019	2020	2019	2020
1. GSYH	6,4	5,9	0,9	1,8
2. Sektörler Toplamı	6,2	5,0	1,0	0,9
Sanayi Sektörü	4,3	10.3	-1,0	2,0
İnşaat Sektörü	-5,2	-12,5	-8,6	-3,5
Hizmetler Sektörü Toplamı	8,5	5,2	2,7	0,6
-Ticaret+Ulaştırma+Konaklama (GHI Hiz.)	8,3	4,6	1,4	-4,3
-Finans ve Sigorta	24,2	9,2	6,9	21,4
3.Ürün Üzerindeki Vergiler ve Sübvansiyon	8,1	13,4	-0,1	9,4
4.Toplam Yurtiçi Talep	12,6	6,5	-1,5	7,6
5.Yerleşik Hane Halkı Tüketimi	8,2	8,2	1,5	3,2
6.Yerleşik+Yerleşik Olmayan H. Halkı Tük.	8,3	4,3	2,0	-1,9
-Dayanıklı Mallar	15,8	42,3	-4,4	27,9
-Yarı Dayanıklı Mallar	17,4	7,0	5,1	-3,3
-Dayanıksız Mallar	0,3	8,2	0,0	3,3
-Hizmetler	11,1	-6,2	4,2	-11,1
7.Gayrisafi Sabit Sermaye Oluşumu	0,6	10,3	-12,4	6,5
-İnşaat	-9,3	-14,6	-18,3	-7,1
-Makine ve teçhizat	13,1	38,7	-8,0	21,1
-Diğer Aktifler	14,8	15,8	10,5	21,9

Kaynak: TÜİK ve kendi hesaplamalarımız.

             2020 yılı son çeyreğinde vakalardaki artış nedeniyle sokağa çıkma yasakları ve kısıtlamalar Kasım ayı ortasından itibaren tekrar başlatılmıştır.  Ayrıca Kasım ayı başında TCMB Başkanı görevden alınırken, Hazine’den sorumlu Bakan’da istifa etmiştir. Yeni yönetim döviz kurlarındaki aşırı yükselmeyi önlemek için politika faizini 20 Kasım tarihinde yüzde 15’e, 25 Aralık tarihinde ise yüzde 17’ye yükseltmiştir. Bu olumsuz gelişmelere karşın ekonomide büyüme trendi devam etmiş, sanayi sektörü yüzde 10,3 oranında büyürken, sokağa çıkma yasakları ve kısıtlamalardan en fazla etkilenen hizmetler sektörü de yüzde 5,2 oranında büyümüştür. Böylece 2019 yılı son çeyreğinde yüzde 6,4 oranında büyüyen ekonomi, salgın yasak ve kısıtlamalarına karşın 2020 son çeyreğinde de yüzde 5,9 oranında büyüme sağlamıştır. Aynı dönemde yerleşik hane halkı tüketimi yüzde 8,2, yatırımlar ise yüzde 10,3 oranında artış göstermiştir.

            Krizin etkisiyle 2009 yılında yüzde 0,9 büyüyen ekonomi, salgın nedeniyle büyük iş ve istihdam kaybına rağmen 2020 genelinde tahminlerin üstünde yüzde 1,8 oranında büyüme gerçekleşmiştir. Geçen sene kriz nedeniyle yüzde 12,4 oranında gerileyen yatırımlar 2020 yılında yüzde 6,5 artmış, yerleşik hane halkı tüketimi de geçen yılın üzerinde yüzde 3,2 oranında büyümüştür (Tablo:1).       

            2. Büyümeye Katkılar

            Üretim ve harcama açısından 2020 yılı büyümesi incelendiğinde, büyümenin oldukça dengesiz olduğu görülmektedir. 2020 yılında yüzde 1,8 oranındaki GSYH büyümesine tüm sektörlerin katkısı 0,8 puan iken, ürün üzerindeki vergi ve sübvansiyonların katkısı 1,0 puan olmuştur. Vergi oranlarının yüksek olduğu taşıt ve dayanıklı tüketim malları satışlarındaki yüksek oranlı artışlar, bu ürünlerden alınan ÖTV gelirlerini, sırasıyla, yüzde 237,5 ve yüzde 93,6 oranında artırmıştır. Ayrıca ek gümrük vergisi uygulamasının yaygınlaştırılması, gümrük vergilerinin 2020 yılında yüzde 52,3 oranında artmasını sağlamıştır. Diğer bir ifadeyle vasıtalı vergilerdeki bu artışlar, GSYH büyümesine katkıda bulunurken yerleşik hane halkı tüketiminin de, yılın son çeyreğinde yüzde 8,2, yıl genelinde ise yüzde 3,2 büyümesine katkıda bulunmuştur. Böylece yerleşik hane halkı tüketiminin büyümeye katkısı 1,9 puan olmuştur.    

Tablo:2- GSYH Büyümesine Sektörlerin ve Talep Unsurlarının Katkıları (Yüzde Puan) (1)

	Ekim-Aralık		Ocak-Aralık
	2019	2020	2019	2020
1. GSYH	6,4	5,90	0,9	1,8
2. Sektörler Toplamı	5,5	4,4	0,9	0,8
Sanayi Sektörü	0,8	2,0	-0,2	0,4
İnşaat Sektörü	-0,4	-0,8	-0,6	-0,2
Hizmetler Sektörü Toplamı	4,9	3,0	1,5	0,4
-Ticaret+Ulaştırma+Konaklama (GHI Hiz.)	2,0	1,1	0,3	-1,0
-Finans ve Sigorta	0,8	0,3	0,3	0,9
3.Ürün Üzerindeki Vergiler ve Sübvansiyon	0,9	1,6	-0,0	1,0
4.Yerleşik Hane Halkı Tüketimi	4,6	4,7	0,9	1,9
5.Gayrisafi Sabit Sermaye Oluşumu	0,2	2,6	-3,5	1,6
6. Stok Değişimi	6,8	-2,0	0,6	3,4
7.Net İhracat	-5,5	-0,6	2,4	-5,5

(1) Yuvarlamalar nedeniyle toplamlar tutmayabilir.

            2020 yılı genelinde sektörler içinde GSYH büyümesine en yüksek katkı finans ve sigorta sektöründen gelmiştir.  Toplam sektörlerin GSYH büyümesine katkısı 2019 yılında 0,9 puan iken, bu katkı 2020 yılında 0,8 puan olmuştur. Finans ve sigorta sektörünün büyümeye katkısı ise 2019 yılında 0,3 puan, 2020 yılında 0,9 puan olmuştur. Finans ve sigorta sektörü 2020 yılı genelinde yüzde 21,4 oranında büyüme göstermiştir. 2020 yılında kredi ve mevduat artışlarının geçen yılın önemli ölçüde üzerinde gerçekleşmesi bunda etkili olmuştur. Nitekim 2020 yılında bankacılık sektörü kredileri ve mevduatı yüzde 34’ün üzerinde artış göstermiştir. Ancak, 2020 yılında da bankacılık sektörünün çalışan ve şube sayısı azalmaya devam etmiş, karlarındaki artış ise yüzde 22 civarında gerçekleşmiştir.

            2020 yılı son çeyreğinde stok değişiminin GSYH büyümesine katkısı -2,0 puan olurken, yıl genelindeki katkısı pozitif 3,4 puana yükselmiştir. Bu katkı yeni milli gelir serisinin en yüksek oranıdır.Stok değişiminin GSYH büyümesine katkısı son 20 yılda ortalama 0,15 puan, 2019 yılında ise 0,56 puan olmuştur. Bunun önemli ölçüde istatistiki hatadan kaynaklandığı tahmin edilmektedir.

            3. Büyümeyi Etkileyen Unsurlar:

            2020 yılında salgına rağmen GSYH büyümesinin geçen yılın üzerine çıkmasına neden olan ana etkenin aşırı kredi genişlemesi olduğu görülmektedir. 2019 yılında yüzde 12,5 oranında artan bankacılık sektörü kredileri, 2020 yılı genelinde yüzde 34,8 oranında artmıştır. Tüketici kredilerindeki artış ise yüzde 45,4 olmuştur. Kamu bankalarının öncülük ettiği kerdi genişlemesine, özel bankaların da katılımını sağlamak için BDDK aktif rasyosu uygulamasını başlatmıştır. Kredi genişlemesi konut, motorlu kara taşıtları ve beyaz eşya satışlarını önemli ölçüde artırmıştır. Özellikle inşaat sektörünü canlandırmak ve istihdamı korumak amacıyla, kamu bankaları konut kredi faizlerini önemli ölçüde düşürürken, vadeleri uzatmışlar ve ödemesiz dönem uygulaması başlatmışlardır. Bu uygulamanın etkisiyle 2020 yılında toplam konut satışları yüzde 11,2 oranında artarken, ipotekli satışlar yüzde 72,4 oranında yükselmiştir. Ancak ilk el konut satışları düşmeye devam etmiş, ekonomiye katkısı sınırlı olan ikinci el satışlar ve konut fiyatları artış göstermiştir. 

Tablo:3-Üretim ve Talebi Etkileyen Unsurlardaki Yıllık Değişim (%)

	2019	2020
1.Toplam İstihdam	-2,3	-4,5
-Sanayi Sektörü İstihdamı	-1,9	-1,1
-Hizmetler Sektörü İstihdamı	0,7	-5,2
2. İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranı (Yüzde)	75,9	71,9
3.Hizmet Sektörü Güven Endeksi	-2,3	-12,5
4.Seyahat Geliri ($ cinsi)	18,3	-66,0
5.Motorlu Kara Taşıtı (Kaydı yapılan)	-25,7	54,8
-Otomobil	-26,5	55,5
-Ticari Araçlar(Minibus+Otobüs+Kamyonet+Kamyon)	-41,0	74,4
-Traktör	-41,9	81,9
-Motosiklet	-1,5	34,8
6.Beyaz Eşya İç Satışları	-6,4	16,5
7.Yatırım Malı İthalatı ($ cinsi)	-12,1	22,0
8.Motorlu Taşıtlardan Alınan ÖTV	-19,9	237,5
9.Parasal Olmayan Altın İthalatı (Net)	6,4	141,7
10.Konut Satışları	-1,9	11,2
-İpotekli Satışlar	20,1	72,4
-İlk El Satışlar	-21,5	-8,2
-İkinci El Satışlar	15,6	23,0
11.Bankacılık Sektörü Mevduatı	25,0	34,4
TL Mevduat	20,2	22,3
YP Mevduat ($ Cinsi)	16,4	17,3
12.Bankacılık Sektörü Kredileri	12,5	34,8
Tüketici Kredileri	16,2	45,4
Diğer Krediler	11,8	32,6

 

            Kredi genişlemesi ve salgın taşıt araçlarına yönelik talebi önemli ölçüde yükseltmiştir. 2020 yılında trafiğe kaydı yapılan motorlu kara taşıtı sayısı, toplamda yüzde 54,8, otomobilde ise yüzde 55,5 oranında artmıştır. Makine-teçhizat yatırımları içinde yer alan ticari taşıt ve traktör satışlarındaki artış ise daha belirgin olmuştur. 2020 yılında ticari taşıt kaydı yüzde 74,4, traktör kaydı yüzde 81,9 oranında artmıştır (Tablo:3). Bu dönemde beyaz eşya satışları da yüzde 16,5 oranında artış göstermiştir.

            2020 yılında parasal olmayan altın net ithalatı yüzde 141,7 oranında artmış ve sabit sermaye yatırımları içinde yer alan diğer aktifler kalemi    büyümesine katkıda bulunmuştur. 2020 yılında sabit sermaye yatırımları yüzde 6,5 oranında büyürken, diğer aktifler kalemindeki büyüme yüzde 21,9 olmuştur (Tablo:1)

            Özetle dayanıklı tüketim malları ve binek otomobil satışları ve bunlara ödenen vasıtalı vergiler yerleşik hane halkı tüketimi büyümesini olumlu etkilerken, ticari taşıt ve traktor satışları ile parasal olmayan net altın ve yatırım malları ithalatındaki artışlar da sabit sermaye yatırımları büyümesine katkıda bulunmuştur (Tablo:3).

            Tüketim ve yatırımları destekleyici bu unsurlara karşın, 2020 yılında imalat sanayiinde kapasite kullanım oranları gerilemiş ve toplam istihdam yüzde 4,5 oranında gerilemiştir. Sanayi sektörü istihdamındaki gerileme yüzde 1,1 iken, hizmetler sektöründe istihdam yüzde 5,2 gerilemiştir. 2020 yılında fiilen iş başında olan kişi sayısı ise yüzde 10,3 oranında düşüş göstermiştir. Ekonomide fiilen çalışılan saat ise 2020 yılında yüzde 12,8 oranında gerilemiştir. İstihdam ve çalışılan saatte gerileme olurken büyümenin devam etmesi, ancak işgücü verimliliğindeki olaganüstü artışlarla mümkün olabilir. Nitekim 2019 yılında istihdam edilen kişi başına GSYH yüzde 3,3 artarken, 2020 yılında bu artış yüzde 6,6’ya çıkmıştır. İşgücü verimliliği ile ilgili temel gösterge olan Fiili Çalışan Başına GSYH ise, geçen yıl yüzde 3,4 oranında artarken bu yıl yüzde 13,5 artış göstermiştir (Bakınız Grafik:1).  

 

            4. Sanayi Sektörü Büyümesi:

            Ekonomide büyümenin en önemli belirleyicisi olan sanayi sektörü üretimi 2020 yılı ikinci çeyreğinde salgın nedeniyle yüzde 16,7 oranında gerilemiş, salgın tedbirlerinin gevşetilmesi ve normalleşme süreci ile birlikte üretim tekrar artmaya başlamıştır. Yılın üçüncü çeyreğinde sektörün üretimi yüzde 8,5, son çeyrekte ise yüzde 10,3 oranında artmıştır. Üretimde artış gözlenmesine karşın, sanayi sektörü istihdamı, geçen yılın aynı dönemine göre gerilemiş, imalat sanayi kapasite kullanım oranı ise düşüş göstermiştir. Ancak 2020 yılı son çeyreğinde sanayi sektöründe çalışılan saat endeksi, geçen yılın aynı dönemine göre, yüzde 2,1 artmıştır.

            2020 yılı genelinde sanayi üretimi yüzde 2,2 artarken, sektörün katma değerinde de buna paralel yüzde 2 oranında büyüme gözlenmiştir. Üretim ve katma değerde büyüme gözlenirken, sektörün istihdamı yüzde 1,1, sektörde çalışılan saat yüzde 5,1 ve imalat sanayi kapasite kullanım oranı ise 4 puan gerilemiştir. Sanayi sektöründe saatlik işgücü verimi yüzde 7,9 artmıştır. İşgücü verimliliğindeki bu artış nedeniyle 2020 yılı genelinde nominal birim ücret yüzde 8,5 yükselmiştir. Ancak, TÜFE ile hesaplanan reel birim ücret yüzde 3,2 oranında gerilemiştir (Ek Grafik:1-2).

Tablo:4-Sanayi Sektörüne İlişkin Göstergeler ve Birim Ücret Endeksi (2015=100)

	Ekim-Aralık Dönemi			Yıllık Ortalama
	2019	2020	% Değişim	2019	2020	% Değişim
Sanayi Katma Değ.H.End.	200,7	221,3	10,3	185,0	188,8	2,0
Sanayi Üretim Endeksi	124,2	137,0	10,3	113,3	115,8	2,2
Sanayi İstihdamı (Bin Kişi)	5.758	5.667	-1,6	5.561	5.498	-1,1
Çalışılan Saat Endeksi	102,6	104,7	2,1	97,6	92,6	-5,1
Saatlik İşgücü Verimi	121,2	130,9	8,0	116,3	125,5	7,9
İşgücü Maliyeti Endeksi	195,7	221,7	13,3	197,2	230,0	16,6
Nominal Birim Ücret (1)	161,5	169,4	4,9	169,2	183,6	8,5
Reel Birim Ücret Endeksi (2)	96,2	88,8	-7,6	105,6	101,9	-3,2
İmal. San. Kapasite K. O.(%)	76,9	75,6	-1,3 puan	75,9	71,9	-4,0 puan

Kaynak:TÜİK ve kendi hesaplamalarımız.

(1) Nominal Birim Ücret= Saatlik İşgücü Maliyeti/Saatlik İşgücü Verimi.

(2) Reel Ücret Endeksi-TL. Cinsi-TÜFE’ye Göre= Nominal Birim Ücret/TÜFE Endeksi.

             5. Hizmetler Sektörü Büyümesi:

2020 yılında salgından en olumsuz etkilenen sektör hizmetler sektörü olmuştur. Salgın nedeniyle 2020 yılı ikinci çeyreğinde geçici olarak bazı iktisadi faaliyetlerin durdurulması, sokağa çıkma yasakları ve ulaşım kısıtlarına ilişkin düzenlemeler, hizmetler sektöründe istihdam ve gelir kaybını da beraberinde getirmiştir.  Özellikle özel kesimde çalışanlar, küçük esnaf ve sanatkârlar ciddi bir iş ve gelir kaybı yaşamışlardır. Nitekim bu dönemde GSYH yüzde 10,3, toplam hizmetler sektörü katma değeri ise yüzde 11,5 oranında gerilemiştir. Salgının en etkili olduğu Ticaret-Ulaştırma-Konaklama (GHI) sektörü katma değerindeki düşüş ise yüzde 25,7 olmuştur. TÜİK verilerine göre, GHI sektörü dışında kalan diğer hizmetler sektöründe salgının etkisi sınırlı kalmış ve bu sektörlerin katma değerlerinde yüzde 1,6 oranında düşüş gerçekleşmiştir. Yılın ikinci çeyreğindeki istihdam verileri incelendiğinde, hizmetler genelinde ve GHI sektörlerinde istihdam kaybı, sırasıyla, yüzde 10,1 ve yüzde 15,8 olmuştur. Diğer hizmet sektörleri istihdamı da yüzde 5,8 oranında azalmıştır.

 

Tablo:5-Hizmet Sektöründe Katma Değer ve İstihdam Büyümesi (Yıllık %)          

	Katma Değer			İstihdam
	T.Hizmet  (1)	GHI-Hizmet (2)	Diğer Hizmet. (3)	T.Hizmet  (1)	GHI-Hizmet (2)	Diğer Hizmet. (3)
1.Çeyrek	3,9	2,8	4,6	-1,1	-2,0	-0,5
2.Çeyrek	-11,5	-25,7	-1,6	-10,1	-15,8	-5,8
3.Çeyrek	4,6	0,1	8,2	-4,5	-7,2	-2,4
4.Çeyrek	5,2	4,6	5,6	-4,7	-7,8	-2,4
Yıllık	0,6	-4,3	4,2	-5,1	-8,2	-2,8

Kaynak: TÜİK ve Kendi hesaplamalarımız.

(1)Sektörler katma değerinden, tarım, sanayi ve inşaat sektörü katma değeri  düşülerek elde edildi.

(2)Ticaret, ulaştırma ve konaklama sektörlerinden oluşmaktadır.

(3)Toplam hizmetler sektöründen GHI sektörü düşülerek elde edilmiştir.

Normalleşme adımlarının atılması ile birlikte ekonomi genelinde ve hizmetler sektöründe tekrar bir canlanma gözlenmiştir (Tablo:5). Yılın üçüncü çeyreğinde, GHI (ticaret-ulaştırma-konaklama) sektörlerinde yüzde 0,1 büyüme gözlenirken, diğer hizmet sektörlerinde büyüme yüzde 8,2’ye yükselmiş ve hizmetler sektörü genelinde yüzde 4,6 oranında büyüme sağlanmıştır. Ancak, bu dönemde de hizmetler sektöründe istihdam, geçen yılın aynı dönemine göre azalış göstermiştir. Bu çeyrekte yüzde 8,2 oranında büyümenin gözlendiği diğer hizmet sektörleri istihdamında yüzde 2,4 oranında gerileme gözlenmiştir.

Normalleşme sonrasında vaka sayılarında artışın başlaması nedeniyle, 2020 yılı son çeyreğinde ekonomik faaliyetleri kısıtlayıcı önlemler tekrar devreye sokulmuştur. 65 yaş üzeri ve 20 yaş altı için sokağa çıkma kısıtlaması getirilirken, hafta sonlarında Türkiye genelinde sokağa çıkış yasağı başlatılmıştır. Lokanta/kafe, sinema, tiyatro vb. iktisadi faaliyetler tekrar geçici olarak durdurulmuştur. Bu dönemde, geçen yılın aynı dönemine göre istihdam kaybı devam ederken, hizmet sektörlerinde büyüme ivme kazanmıştır. Nitekim katma değer 2020 yılı üçüncü çeyreğinde hizmetler sektörü genelinde yüzde 5,2, GHI(ticaret-ulaştırma-konaklama) sektörlerinde yüzde 4,6, diğer sektörlerde ise yüzde 5,6 oranında büyüme gerçekleşmiştir.  

Tablo:6- 2020 Yılı Hizmet Katma Değeri ve Hizmet Tüketimi (Yıllık % Değişim)

	T.Hizmet Kat.Değ.	Yerleşik HH Tüketimi	Yerleşik-Yerleşik Olmayan HH Tüketimi
			Toplam	Hizmetler
1.Çeyrek	3,9	4,7	3,7	5,8
2.Çeyrek	-11,5	-9,6	-15,9	-26,4
3.Çeyrek	4,6	8,5	0,0	-16,5
4.Çeyrek	5,2	8,2	4,3	-6,2
Yıllık	0,6	3,2	-1,9	-11,1

Kaynak: TÜİK ve Kendi hesaplamalarımız.

Hizmetler sektörünün genel olarak yurtiçinde tüketim ve yatırıma konu olduğu, sınırlı ölçüde dış ticarete konu olduğu kabul edilmektedir. Ancak Türkiye açısından turizm sektörü, hava ve deniz yolu taşımacılığı nedeniyle, hizmetler sektörü dış ticareti önemli bir yere sahiptir. 2019 yılında Türkiye, hizmetler sektörü ihracatından 63,6 milyar dolar gelir sağlamıştır. 2020 yılında Covit-19 salgını, turizm ve taşımacılık faaliyetini çok olumsuz etkilemiş ve hizmetler sektörü ihracat geliri yüzde 45,9 azalarak 34,4 milyar dolara gerilemiştir.

TÜİK verilerine göre, 2020 yılında yerleşik hane halkı tüketimi yıl genelinde yüzde 3,2 oranında artarken, yerleşik ve yerleşik olmayan hane halkları tüketimi yüzde 1,9 oranında gerilemiştir. Ancak yerleşik ve yerleşik olmayan hane halklarının “hizmet tüketimine” bakıldığında yıl genelinde yüzde 11,1 oranında bir gerileme görülmektedir. Hizmetler tüketimi yılın ilk çeyreğinde yüzde 5,8 oranındaki artışın ardından, özellikle turizm gelirlerindeki çöküş nedeniyle, ikinci çeyrekte yüzde 26,4, üçüncü çeyrekte ise yüzde 16,5 oranında gerilemiştir. Yılın son çeyreğinde ise tüketim azalışı yüzde 6,2’dir (Tablo:6).

Hizmetler sektörü büyümesi ile yerleşik ve yerleşik olmayan hanelerin hizmet tüketimleri karşılaştırıldığında, 2020 yılında büyük bir tutarsızlık gözlenmektedir. Yıllıklandırılmış verilere göre hazırlanmış aşağıdaki grafik incelendiğinde, tutarsızlık açık olarak görülmektedir. 2020 yılı ikinci çeyreğinden itibaren salgının etkisiyle, yerleşik ve yerleşik olmayan hane halkları tüketimi hızla gerilerken, hizmetler sektörü katma değeri yılın ikinci yarısından itibaren yükselmeye başlamıştır. Hizmetler sektöründeki büyüme, sektörün istihdamındaki düşüş ile de desteklenmemektedir.

 

6. Stok Değişimi-İstatistiki Hata:

2020 yılında stok değişimi-istatistiki hata kaleminin GSYH’ya oranında olağanüstü bir yükseliş gözlenmektedir. 2018-2019 döneminde stok değişimi-istatistiki hatanın GSYH’ya oranı yüzde -0,8 civarında iken, bu oran 2020 yılında yüzde 4,6’dır. Bu durumun hizmet sektörü üretiminin yüksek hesaplanması nedeniyle ortaya çıktığı ve istatistiki hatadan kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Ayrıca, 2020 yılında parasal olmayan altın ithalatında aşırı bir artış gerçekleşmiştir. Mevduat faizlerindeki düşüş, döviz ve kıymetli maden depo hesaplarında önemli bir yükselişe neden olmuştur. Stok değişimi-istatistiki hata kalemindeki bu yüksekliğin; parasal olmayan altın, yatırımlar içindeki diğer aktif kalemi, GHI hizmetler (ticaret-ulaştırma-konaklama) sektörü büyümesi ve finans-sigorta faaliyetleri sektörü büyümesinden etkilendiği ve ağırlıklı olarak istatistiki hatadan kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Son 20 yılda stok değişim-istatistiki hata kaleminin GSYH’ya oranı yüzde 0,7 iken, stok değişiminin GSYH büyümesine katkısı 0,15 puan olmuştur. 2020 yılı verilerine göre bu oranlar, sırasıyla, yüzde 4,6 ve 3,4 puandır ve geçmiş yılların çok üzerindedir.    

Tablo:6- Stok Değişimi-GSYH İlişkisi

	Stok Değişimi/GSYH (Cari Fiy.) (%)			Stok Değişiminin GSYH’ya Katkısı (%puan)
	2018	2019	2020	2018	2019	2020
1.Çeyrek	3,2	-1,7	4,7	3,6	-6,7	5,7
2.Çeyrek	0,7	-1,7	3,4	-0,5	-1,2	5,2
3.Çeyrek	1,0	0,2	6,6	-4,9	2,4	5,3
4.Çeyrek	-5,5	-1,3	3,3	-4,2	6,8	-2,0
Yıllık	-0,4	-1,1	4,6	-1,9	0,6	3,4
GSYH (%)				3,0	0,9	1,8

Stok değişiminin GSYH’ya oranının 2020 yılından sonra en yüksek olduğu yıl 2011 yılıdır. 2011 yılında GSYH büyümesi yüzde 11,2, stokların büyümeye katkısı ise negatif 0,3 puan olmuştur. Stok değişiminin büyümeye katkısının en yüksek olduğu bir diğer yıl 2002 yılıdır.  2001 yılında yaşanan derin bir krizin ardından ekonomi yüzde 5,8 oranında küçülmüş, 2002 yılında tekrar büyüme sürecine girmiş ve stokların GSYH büyümesine katkısı 2,5 puan olmuştur. Stok değişiminin GSHY’ya oranı ise yüzde 1,6 olarak gerçekleşmiştir.

Geçmiş veriler stok değişiminin 2020 yılında çok yüksek olduğuna işaret etmektedir. Bu durumun, ağırlıklı olarak, GHI hizmetler (ticaret-ulaştırma-konaklama) sektörü büyümesinin yüksek tahmin edilmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Salgınla mücadele kapsamında uygulanan yasak ve kısıtlamalar, ekonomide istihdam ve gelir kaybına yol açmasına karşın hizmetler sektöründe, özellikle son çeyrekteki büyümenin gerçekçi olmadığı düşünülmektedir.