2020 YILI HİZMETLER SEKTÖRÜ BÜYÜMESİ TUTARLI MI?

 

1.Genel:

Çin’de başlayan Covid-19 salgını, 2020 yılında tüm ülkeleri olumsuz etkilemiştir. Türkiye’de ilk Covid-19 vakası resmi olarak 10 Mart 2020 tarihinde açıklanmış ve vakanın ortaya çıkması ile birlikte, salgına karşı bir dizi önlem yürürlüğe konulmuştur. Öncelikle, ilköğretim, lise ve üniversite eğitimine ara verilmiş, kreş, çocuk bakım evleri, lokanta/kafe, sinema, tiyatro, berber, kuaför gibi pek çok iktisadi faaliyet geçici olarak durdurulmuştur. Virüs salgınından korunmak için kişisel düzeyde alınan korunma tedbirleri, pek çok iktisadi faaliyete yönelik talebi önemli ölçüde azaltmıştır. Buna ek olarak salgının yayılmasını sınırlandırmak için 65 yaş ve üzeri kişiler ve gençlerin sokağa çıkmaları kısıtlanmış, şehir içi ve şehirlerarası yolcu taşımasına sınırlama getirilmiştir.

Bu önlemler, doğrudan ve dolaylı olarak pek çok mal ve hizmete yönelik talebin ve bunların üretiminin önemli ölçüde daralmasına yol açmıştır. Özellikle, ulaştırma, konaklama, yeme-içme, toptan-perakende ticaret, eğlence, eğitim faaliyetlerindeki daralmanın neden olduğu istihdam ve gelir kaybı ciddi boyutlara ulaşmaktadır.

2020 yılı ikinci çeyreğinde geçici olarak bazı iktisadi faaliyetlerin durdurulması, sokağa çıkma yasakları ve ulaşım kısıtlarına ilişkin düzenlemeler, istihdam ve gelir kaybını da beraberinde getirmiştir.  Özellikle hizmetler sektöründe özel kesimde çalışanlar, küçük esnaf ve sanatkârlar ciddi bir iş ve gelir kaybı yaşamışlardır. Nitekim bu dönemde GSYH yüzde 10,3, toplam hizmetler sektörü katma değeri ise yüzde 11,5 oranında gerilemiştir. Salgının en etkili olduğu Ticaret-Ulaştırma-Konaklama (GHI) sektörü katma değerindeki düşüş ise yüzde 25,7 olmuştur. TÜİK verilerine göre, bu dönemde diğer hizmetler sektörüne salgının etkisi sınırlı kalmış ve bu sektörlerin katma değerlerinde yüzde 1,6 oranında düşüş gerçekleşmiştir.

Tablo:1-Hizmet Sektöründe Katma Değer ve İstihdam Büyümesi (Yıllık %)          

	Katma Değer			İstihdam
	T.Hizmet  (1)	GHI-Hizmet (2)	Diğer Hizmet. (3)	T.Hizmet  (1)	GHI-Hizmet (2)	Diğer Hizmet. (3)
1.Çeyrek	3,9	2,8	4,6	-1,1	-2,0	-0,5
2.Çeyrek	-11,5	-25,7	-1,6	-10,1	-15,8	-5,8
3.Çeyrek	4,6	0,1	8,2	-4,5	-7,2	-2,4
4.Çeyrek	5,2	4,6	5,6	-4,7	-7,8	-2,4
Yıllık	0,6	-4,3	4,2	-5,1	-8,2	-2,8

Kaynak: TÜİK ve Kendi hesaplamalarımız.

(1) Toplam sektörler katma değerinden, tarım, sanayi ve inşaat sektörü katma değeri düşülerek elde edilmiştir.

(2)Ticaret, ulaştırma ve konaklama sektörlerinden oluşmaktadır.

(3)Toplam hizmetler sektöründen GHI sektörü düşülerek elde edilmiştir.

Yılın ikinci çeyreğindeki istihdam verileri incelendiğinde, hizmetler genelinde ve GHI sektörlerinde istihdam kaybı, sırasıyla, yüzde 10,1 ve yüzde 15,8 olmuştur. Diğer hizmet sektörleri istihdamı da yüzde 5,8 azalmıştır.

Normalleşme adımlarının atılması ile birlikte ekonomi genelinde ve hizmetler sektöründe tekrar bir canlanma gözlenmiştir (Tablo:1). Yılın üçüncü çeyreğinde, GHI (ticaret-ulaştırma-konaklama) sektörlerinde yüzde 0,1 büyüme gözlenirken, diğer hizmet sektörlerinde büyüme yüzde 8,2’ye yükselmiş ve hizmetler sektörü genelinde yüzde 4,6 oranında büyüme sağlanmıştır. Ancak, bu dönemde de hizmetler sektöründe istihdam, geçen yılın aynı dönemine göre azalış göstermiştir. Bu çeyrekte yüzde 8,2 oranında büyümenin gözlendiği diğer hizmet sektörleri istihdamında yüzde 2,4 oranında gerileme gözlenmiştir.

Normalleşme sonrasında vaka sayılarında artışın başlaması nedeniyle, 2020 yılı son çeyreğinde ekonomik faaliyetleri kısıtlayıcı önlemler tekrar devreye sokulmuştur. 65 yaş üzeri ve 20 yaş altı için sokağa çıkma kısıtlaması getirilirken, hafta sonlarında Türkiye genelinde sokağa çıkış yasağı başlatılmıştır. Lokanta/kafe, sinema, tiyatro vb. iktisadi faaliyetler tekrar geçici olarak durdurulmuştur. Bu dönemde, geçen yılın aynı dönemine göre istihdam kaybı devam ederken, hizmet sektörlerinde büyüme ivme kazanmıştır. Nitekim katma değer 2020 yılı dördüncü çeyreğinde hizmetler sektörü genelinde yüzde 5,2, GHI(ticaret-ulaştırma-konaklama) sektörlerinde yüzde 4,6, diğer sektörlerde ise yüzde 5,6 oranında büyüme gerçekleşmiştir.  

2. Yerleşik ve Yerleşik Olmayan Hane Halkının Hizmet Tüketimi:

Hizmetler sektörünün genel olarak yurtiçinde tüketim ve yatırıma konu olduğu, sınırlı ölçüde dış ticarete konu olduğu kabul edilmektedir. Ancak Türkiye açısından turizm sektörü, hava ve deniz yolu taşımacılığı nedeniyle, hizmetler sektörü dış ticareti önemli bir yere sahiptir. 2019 yılında Türkiye, hizmetler sektörü ihracatından 63,6 milyar dolar gelir sağlamıştır. 2020 yılında Covit-19 salgını, turizm ve taşımacılık faaliyetini çok olumsuz etkilemiş ve hizmetler sektörü ihracat geliri yüzde 45,9 azalarak 34,4 milyar dolara gerilemiştir.

TÜİK, yerleşik hane halkı tüketimi yanı sıra yerleşik-yerleşik olmayan hane halklarının tüketimine ilişkin de veri açıklamaktadır. Yerleşik ve yerleşik olmayan hane halkları tüketimi ile hizmetler sektörü katma değeri arasında sıkı bir ilişki olduğu düşünülmektedir. Özellikle turizm nedeniyle, konaklama, ulaştırma, yeme-içme ve eğlence sektörü yerleşik olmayan kişilerin harcama ve taleplerinden önemli ölçüde etkilenmektedir. Bu durum özellikle turizm bölgelerinde belirgin olarak gözlenmektedir. Yabancıların harcamaları ve hizmet ihracatı ülke genelinde hizmet sektörü büyümesi ve istihdamı açısından önemli bir unsuru teşkil etmektedir. 

Tablo:2- 2020 Yılı Hizmet Katma Değeri ve Hizmet Tüketimi (Yıllık % Değişim)

	T.Hizmet Kat.Değ.	Yerleşik HH Tüketimi	Yerleşik-Yerleşik Olmayan HH Tüketimi		Stok Değişim/GSYH(%)
			Toplam	Hizmetler
1.Çeyrek	3,9	4,7	3,7	5,8	4,7
2.Çeyrek	-11,5	-9,6	-15,9	-26,4	3,4
3.Çeyrek	4,6	8,5	0,0	-16,5	6,6
4.Çeyrek	5,2	8,2	4,3	-6,2	3,3
Yıllık	0,6	3,2	-1,9	-11,1	4,6

Kaynak: TÜİK ve Kendi hesaplamalarımız.

TÜİK verilerine göre, 2020 yılında yerleşik hane halkı tüketimi yıl genelinde yüzde 3,2 oranında artarken, yerleşik ve yerleşik olmayan hane halkları tüketimi yüzde 1,9 oranında gerilemiştir. Ancak yerleşik ve yerleşik olmayan hane halklarının “hizmet tüketimine” bakıldığında yıl genelinde yüzde 11,1 oranında bir gerileme görülmektedir. Hizmetler tüketimi yılın ilk çeyreğinde yüzde 5,8 oranındaki artışın ardından, özellikle turizm gelirlerindeki çöküş nedeniyle, ikinci çeyrekte yüzde 26,4, üçüncü çeyrekte ise yüzde 16,5 oranında gerilemiştir. Yılın son çeyreğinde ise tüketim azalışı yüzde 6,2’dir (Tablo:2).

Hizmetler sektörü büyümesi ile yerleşik ve yerleşik olmayan hanelerin hizmet tüketimleri karşılaştırıldığında, 2020 yılında büyük bir tutarsızlık gözlenmektedir. Yıllıklandırılmış verilere göre hazırlanmış aşağıdaki grafik incelendiğinde, tutarsızlık açık olarak görülmektedir. 2020 yılı ikinci çeyreğinden itibaren salgının etkisiyle, yerleşik ve yerleşik olmayan hane halkları tüketimi hızla gerilerken, hizmetler sektörü katma değeri yılın ikinci yarısından itibaren yükselmeye başlamıştır. Hizmetler sektöründeki büyüme, sektörün istihdamındaki düşüş ile de desteklenmemektedir.

2020 yılında stok değişimi-istatistiki hata kaleminin GSYH’ya oranında olağanüstü bir yükseliş gözlenmektedir. 2017-2019 döneminde stok değişimi-istatistiki hatanın GSYH’ya oranı yüzde -0,5 civarında iken, bu oran 2020 yılında yüzde 4,6’dır (Tablo:2 son sütun). Bu durumun hizmet sektörü üretiminin yüksek hesaplanması nedeniyle oraya çıktığı ve istatistiki hatadan kaynaklandığı düşünülmektedir. Ayrıca, 2020 yılında parasal olmayan altın ithalatı aşırı bir artış göstermiştir. Bu nedenle TÜİK’in parasal olmayan altının, yatırım, stok ve finans-sigorta faaliyetleri sektörü büyümesi üzerine etkilerine ilişkin bir açıklama yapmasında yarar görülmektedir.