BÜYÜME DEĞERLENDİRME NOTU-2021 1.Çeyrek

 2021 Yılı Ocak-Mart Dönemi Büyümesi ve Etkileyen Unsurlar

(Zafer YÜKSELER, 4 Haziran 2021)

            1. Sektör ve Harcama Gruplarında Büyüme:

            2020 yılında Türkiye ve Dünya’da ciddi sorunlara neden olan Covit-19 salgınının olumsuz etkileri, 2021 yılı ilk çeyreğinde de devam etmiştir. 2020 yılı son çeyreğinde vakalardaki artış nedeniyle sokağa çıkma yasakları ve kısıtlamalar Kasım ayı ortasından itibaren tekrar başlatılmıştır.1 Aralık 2020 tarihinde uygulamaya konulan tedbirler ile de Türkiye genelinde hafta sonları sokağa çıkma yasağı getirilmiş, yeme-içme ve eğlence sektörüne ilişkin sınırlamalar artırılmıştır. 2021 Mart ayı başında ise il bazında risk durumuna göre kısıtlamalar azaltılmış ve normalleşme süreci başlatılmıştır.

            Covid-19 salgın tedbirleri yanı sıra, ekonomideki gelişmeleri etkileyen bir diğer unsur, Kasım ayı başında TCMB Başkanının görevden alınması ve Hazine’den sorumlu Bakan’ın görevinden istifa etmesi olmuştur. Yeni yönetim döviz kurlarındaki aşırı yükselmeyi önlemek için politika faizini 20 Kasım tarihinde yüzde 15’e, 25 Aralık tarihinde ise yüzde 17’ye yükseltmiştir. 2020 Mayıs ayı sonlarında kamu bankaları öncülüğünde başlatılan düşük faizli ve uygun vadeli konut, taşıt, tüketici ve firma kredileri politikası terkedilmiş, özel bankaları kredi vermeye yönlendiren “Aktif Rasyosu” uygulaması da önemli ölçüde gevşetilmiştir. Bu olumsuz gelişmelere karşın, 2020 yılı son çeyreğinde ekonomide büyüme trendi devam etmiş, sanayi sektörü yüzde 10,3 oranında büyürken, sokağa çıkma yasakları ve kısıtlamalardan en fazla etkilenen hizmetler sektörü yüzde 5,2, GSYH ise yüzde 5,9 oranında büyümüştür. Sonuçta, Türkiye 2020 yılı genelinde GSYH’da yüzde 1,8 büyüme oranı ile pozitif büyüme gerçekleştiren nadir ülkelerden birisi olmuştur.     

Tablo:1-GSYH ve Seçilmiş Alt Bileşenlerin Büyüme Hızları (Sabit Fiy.Yıllık % Değişim)

	Yıllık		Ocak-Mart
	2019	2020	2020	2021
1. GSYH	0,9	1,8	4,5	7,0
2. Sektörler Toplamı	1,0	0,9	3,9	6,9
Sanayi Sektörü	-1,0	2,0	6,3	11,7
İnşaat Sektörü	-8,6	-3,5	-2,8	2,8
Hizmetler Sektörü Toplamı	2,7	0,6	3,9	5,6
-Ticaret+Ulaştırma+Konaklama (GHI Hiz.)	1,4	-4,3	2,8	5,9
-Finans ve Sigorta	6,9	21,4	2,8	2,9
3.Ürün Üzerindeki Vergiler ve Sübvansiyon	-0,1	9,4	9,8	8,2
4.Toplam Yurtiçi Talep	-1,5	7,6	9,6	6,1
5.Yerleşik Hane Halkı Tüketimi	1,5	3,2	4,7	7,4
6.Yerleşik+Yerleşik Olmayan H. Halkı Tüketim	2,0	-1,9	3,7	5,5
-Dayanıklı Mallar	-4,4	27,9	9,0	20,4
-Yarı Dayanıklı Mallar	5,1	-3,3	4,2	17,0
-Dayanıksız Mallar	0,0	3,3	-0,4	8,4
-Hizmetler	4,2	-11,1	5,8	-2,0
7.Gayrisafi Sabit Sermaye Oluşumu	-12,4	6,5	-0,4	11,4
-İnşaat	-18,3	-7,1	-9,9	-4,7
-Makine ve teçhizat	-8,0	21,1	14,8	30,5
-Diğer Aktifler	10,5	21,9	0,0	14,4

Kaynak: TÜİK ve kendi hesaplamalarımız.

            Büyüme 2021 yılı ilk çeyreğinde daha da güçlenmiş ve GSYH, geçen yılın aynı dönemine göre, yüzde 7 oranında artmıştır. Büyümenin belirleyici sektörü sanayi sektörü olmuştur. Bu dönemde dayanıklı tüketim ve ara malı üretimi,  sırasıyla, yüzde 22,3 ve yüzde 15,1 oranındaki artmıştır. Üretimdeki bu canlanma, sanayi katma değerinin 2021 yılı ilk çeyreğinde yüzde 11,7 oranında artmasını sağlamıştır. Tarım sektöründe büyüme yüzde 7,5 olurken, hizmetler sektörü genelinde büyüme hızı yüzde 5,6 olmuştur. Salgın tedbirlerinin en olumsuz etkilediği GHI hizmet sektöründe (ticaret+ulaştırma+konaklama) büyüme, 2021 yılı ilk çeyreğinde de devam etmiştir. Nitekim bu sektörde katma değer, salgının olumsuz etkilerinin henüz belirginleşmediği geçen yılın aynı döneminde göre, yüzde 5,9 oranında artmıştır. 2020 yılı boyunca gerileme gösteren inşaat sektörü katma değeri de, bu dönemde yüzde 2,8 oranında yükselmiştir (Tablo:1).

            2021 yılı ilk çeyreğinde yerleşik hane halkı tüketimi yüzde 7,4, gayrisafi sabit sermaye yatırımları ise yüzde 11,4 oranında artmıştır. Dayanıklı ve yarı dayanıklı mal tüketimindeki artış yerleşik hane halkı tüketimini olumlu etkilerken, makine-teçhizat yatırımlarındaki yüzde 30,5 oranındaki artışta, sabit sermaye yatırımlarını olumlu etkilemiştir. Kasım ve Aralık aylarında TCMB faiz oranlarının artırılması, 2020 yılı son çeyreğinde önemli ölçüde artan döviz kurlarının, 2021 yılı ilk çeyreğinde gerilemesine neden olmuş ve dayanıklı mal tüketimi ile makine-teçhizat yatırımlarını için fırsat yaratmıştır.  2021 yılı ilk çeyreğinde devletin nihai tüketim harcamaları yüzde 1,3 oranında artarken, mal ve hizmet ihracatı, turizm gelirlerindeki gerilemeye karşın, yüzde 3,3 oranında artmıştır. Mal ve hizmet ithalatı ise, geçen yılın aynı dönemine göre, parasal olmayan altın ithalatındaki düşüşün etkisiyle, yüzde 1,3 oranında gerilemiştir.

            2021 yılı ilk çeyreğinde yerleşik ve yerleşik olmayan hane halkı tüketimi, geçen yılın aynı dönemine göre, yüzde 5,5 oranında artmıştır. Bu dönemde dayanıklı mal tüketimi yüzde 20,4, yarı dayanıklı mal tüketimi yüzde 17, dayanıksız mal tüketimi yüzde 8,4 artmıştır. Hizmetler sektörü büyümesi açısından önemli gösterge olan hizmet tüketimi ise, geçen yıl yüzde 5,8 büyürken, bu yıl yüzde 2 oranında gerilemiştir.

            2. Büyümeye Katkılar

             2021 yılı ilk çeyrek büyümesine üretim tarafından en yüksek katkı sanayi ve hizmetler sektöründen gelmiştir. Bu dönemde sanayi sektörünün büyümeye katkısı 2,5 puan iken, GHI hizmetlerinin katkısı 1,4 puan, finans ve sigorta hariç diğer sektörlerin katkısı ise 1,8 puan olmuştur. 2020 yılı genelinde sektörler içinde GSYH büyümesine en yüksek katkı finans ve sigorta sektöründen gelmişti.  Toplam sektörlerin GSYH büyümesine katkısı 2020 yılında 0,8 puan iken, finans ve sigorta sektörünün katkısı 0,9 puan olmuştu. 2021 yılı ilk çeyreğinde bu sektörün büyümeye katkısı 0,1 puana gerilerken, vergi ve sübvansiyonların katkısı yüksek seviyesini korumuş ve GSYH büyümesine 0,9 puan katkıda bulunmuştur (Tablo:2)

Tablo:2- GSYH Büyümesine Sektörlerin ve Talep Unsurlarının Katkıları (Yüzde Puan) (1)

	Yıllık		Ocak-Mart
	2019	2020	2020	2021
1. GSYH	0,9	1,8	4,5	7,0
2. Sektörler Toplamı	0,9	0,8	3,5	6,1
Tarım	0,2	0,3	0,1	0,2
Sanayi Sektörü	-0,2	0,4	1,3	2,5
İnşaat Sektörü	-0,6	-0,2	-0,2	0,2
Hizmetler Sektörü Toplamı	1,5	0,4	2,3	3,3
-Ticaret+Ulaştırma+Konaklama (GHI Hiz.)	0,3	-1,0	0,7	1,4
-Finans ve Sigorta	0,3	0,9	0,1	0,1
-Diğer Hizmet Sektörleri	0,9	0,5	1,5	1,8
3.Ürün Üzerindeki Vergiler ve Sübvansiyon	-0,0	1,0	1,0	0,9
4.Yerleşik Hane Halkı Tüketimi	0,9	1,9	2,8	4,4
5.Gayrisafi Sabit Sermaye Oluşumu	-3,5	1,6	-0,1	2,9
6. Stok Değişimi	0,6	3,4	5,7	-1,6
7.Net İhracat	2,4	-5,5	-4,5	1,1

(1) Yuvarlamalar nedeniyle toplamlar tutmayabilir.

             Harcama tarafında büyümenin belirleyici kalemi yerleşik hane halkı tüketimi olmuştur. 2021 yılı ilk çeyreğinde yerleşik hane halkı tüketiminin büyümeye katkısı 4,4 puan olurken, sabit sermaye yatırımlarının katkısı da 2,9 puan olmuştur. Stokların GSYH büyümesine negatif katkısı 2021 yılı ilk çeyreğinde de devam etmiştir. 2020 yılı son çeyreğinde bu katkı -2,0 puan iken, 2021 yılı ilk çeyreğinde -1,6 puan olmuştur. 2020 yıl genelindeki stokların katkısı pozitif 3,4 puana yükselmişti. Bu katkı yeni milli gelir serisinin en yüksek oranıdır. Salgının etkisiyle sağlıklı veri toplamada karşılaşılan sorunlar nedeniyle, stok değişimine ilişkin verilerin önemli ölçüde istatistiki hatadan kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Geçen yılın Ocak-Mart döneminde net ihracatın büyümeye katkısı negatif 4,5 puan iken, bu yıl, parasal altın ithalatındaki gerileme ve mal ihracatındaki yükseliş sonucunda, pozitif 1,1 puan olmuştur

            3. Büyümeyi Etkileyen Unsurlar:

            2020 yılında salgına rağmen GSYH büyümesinin geçen yılın üzerine çıkmasına neden olan ana etken aşırı kredi genişlemesi olmuştu. 2019 yılında yüzde 11,3 oranında artan toplam kredi hacmi, 2020 yılı genelinde yüzde 35,3 oranında artmıştı. Tüketici kredilerindeki artış ise yüzde 45,5 olmuştu. 2021 yılı ilk çeyreğinde kredilerdeki artış yavaşlamakla birlikte yüksek seviyesini korumuş ve başta otomobil olmak üzere dayanıklı tüketim malları satışları ile ticari taşıt satışlarını olumlu etkilemiştir.  

Tablo:3-Üretim ve Talebi Etkileyen Unsurlardaki Yıllık Değişim (%)

	Yıllık		Ocak-Mart
	2019	2020	2020	2021
1.Toplam İstihdam	-2,3	-4,8	-2,3	2,6
-Sanayi Sektörü İstihdamı	-2,0	-1,4	3,8	6,3
-Hizmetler Sektörü İstihdamı	0,6	-5,6	-1,1	-2,1
2. İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranı (Yüzde)	75,9	71,9	75,6	75,0
3. Reel Kesim Güven Endeksi	-1,4	-2,3	6,9	5,2
4.Hizmet Sektörü Güven Endeksi	-2,3	-12,5	13,4	-9,6
5.Perakende Satış Hacim Endeksi	-0,1	3,6	7,5	8,7
6.Motorlu Kara Taşıtı (Kaydı yapılan)	-25,7	54,8	38,0	47,3
-Otomobil	-26,5	55,5	47,9	39,5
-Ticari Araçlar(Minibus+Otobüs+Kamyonet+Kamyon)	-41,0	74,4	37,5	54,9
7.Beyaz Eşya İç Satışları	-6,4	16,5	10,7	41,9
8.Yatırım Malı İthalatı ($ cinsi)	-12,1	22,0	17,2	22,8
9.Konut Satışları	-1,9	11,2	33,0	-22,9
-İpotekli Satışlar	20,1	72,4	238,6	-63,5
-İlk El Satışlar	-21,5	-8,2	-0,4	-25,2
10.Toplam Mevduat ve Fonlar	25,4	35,1	27,0	30,0
TL Mevduat	20,5	24,4	30,4	23,1
YP Mevduat ($ Cinsi)	18,9	17,9	13,1	9,5
11.Toplam Kredi Hacmi	11,3	35,3	14,5	30,3
Tüketici Kredileri	16,2	45,5	26,5	35,3
Diğer Krediler	10,3	33,0	12,1	29,1

            Kredi genişlemesi ve salgın taşıt araçlarına yönelik talebi önemli ölçüde yükseltmiş ve bu eğilim 2021 yılında da devam etmiştir. Nitekim 2021 yılı ilk çeyreğinde, geçen yılın aynı dönemine göre, trafiğe kaydı yapılan motorlu kara taşıtı sayısı, toplamda yüzde 47,3, otomobilde ise yüzde 39,5 oranında artmıştır. Makine-teçhizat yatırımları içinde yer alan ticari taşıt ve traktör satışlarındaki artış ise daha belirgin olmuştur. 2021 yılı ilk çeyreğinde ticari taşıt kaydı yüzde 54,9, traktör kaydı yüzde 79,1 oranında  artmıştır. Bu dönemde beyaz eşya satışları da yüzde 41,9 oranında artış göstermiştir (Tablo:3). Özetle dayanıklı tüketim malları ve binek otomobil satışları ve bunlara ödenen vasıtalı vergiler yerleşik hane halkı tüketimi büyümesini olumlu etkilerken, ticari taşıt ve traktor satışları ile yatırım malları ithalatındaki artışlar da sabit sermaye yatırımları büyümesine katkıda bulunmuştur.

            Tüketim ve yatırımları destekleyici bu unsurlara karşın, 2021 yılı ilk çeyreğinde imalat sanayi kapasite kullanım oranında sınırlı bir düşüş gözlenmiştir. Bu dönemde sanayi sektörü istihdamı yüzde 6,3, inşaat sektörü istihdamı yüzde 17,5 oranında artarken, hizmetler sektörü istihdamı yüzde 2,1 oranında gerilemiştir. Bu dönemde dikkat çekici artış tarım istihdamında gözlenmiş ve bu sektörde istihdam yüzde 10,1 oranında artmıştır.

            2021 yılı ilk çeyreğinde, geçen yılın aynı dönemine göre, toplam istihdam yüzde 2,6, fiilen iş başında çalışanlar yüzde 3,1 artış gösterirken, çalışılan saat yüzde1,3 düşüş göstermiştir. Son dönemlerde işgücü verimliliğinde olağanüstü artışlar gözlenmektedir. Yıllıklandırılmış verilere göre, 2021 yılı ilk çeyreğinde  istihdam edilen kişi başına GSYH yüzde 6,3, fiili çalışan başına GSYH ise yüzde 11,9 oranında artış göstermiştir (Bakınız Grafik:1). 2021 yılı ilk çeyreğinde işgücü ödemelerinin GSYH içindeki payı, yüzde 35,1’den yüzde 31,6’ya gerilemiştir. Bu dönemde yıllık ortalama TÜFE artışı yüzde 15,6 iken, ücretli başına işgücü ödemesi yüzde 13,9 artmış ve ücretli gelirleri reel olarak gerilemiştir.

 

 

 

 

 

 

 

 

            4. Sanayi Sektörü Büyümesi:

            Ekonomide büyümenin en önemli belirleyicisi olan sanayi sektörü üretimi 2020 yılı ikinci çeyreğinde salgın nedeniyle yüzde 16,7 oranında gerilemiş, salgın tedbirlerinin gevşetilmesi ve normalleşme süreci ile birlikte üretim tekrar artmaya başlamıştı. Yılın üçüncü çeyreğinde sektörün üretimi yüzde 8,5, son çeyrekte ise yüzde 10,3 oranında artmıştı. Üretimde artış gözlenmesine karşın, sanayi sektörü istihdamı, geçen yılın aynı dönemine göre gerilemiş, imalat sanayi kapasite kullanım oranı ise düşüş göstermişti

            2021 yılı ilk çeyreğinde, sanayi sektöründe üretim, katma değer ve istihdam açısından oldukça olumlu gelişmeler gözlenmiştir. 2021 yılı Ocak-Mart döneminde, geçen yılın aynı dönemine göre, sanayi üretimi yüzde 11,1, sanayi katma değeri yüzde 11,7, sanayi istihdamı ise yüzde 6,3 oranında artmıştır. Çalışılan saatte ise yüzde 6,4 artış olmuştur. Sektördeki verimlilik artışı devam etmiş ve yüzde 4,5 yükselmiştir. Sektörde işgücü maliyetlerindeki artış, TÜFE ve sanayi katma değeri zımni fiyat deflatörünün altında artış göstermiştir. 2021 yılı Ocak-Mart döneminde, geçen yılın aynı dönemine göre, ortalama TÜFE artışı yüzde 15,6, sanayi sektörü deflatörü yüzde 26,7 iken, sektörün işgücü maliyetindeki artış yüzde 14,3 olmuştur. Verimlilikle düzeltirmiş nominal birim ücret, bu dönemde yüzde 9,5 oranında artarken, reel birim ücret yüzde 14,7 oranında gerilemiştir (Tablo:4).

Tablo:4-Sanayi Sektörüne İlişkin Göstergeler ve Birim Ücret Endeksi (2015=100)

	Yıllık Ortalama			Ocak-Mart Ortalama
	2019	2020	% Değişim	2020	2021	% Değişim
Sanayi Katma Değ.H.End.	185,0	188,8	2,0	183,9	205,4	11,7
Sanayi Üretim Endeksi	113,3	115,8	2,2	111,4	123,8	11,1
Sanayi İstihdamı (Bin Kişi)	5.561	5.498	-1,1	5.603	5.955	6,3
Çalışılan Saat Endeksi	97,6	92,6	-5,1	99,7	106,1	6,4
Saatlik İşgücü Verimi	116,3	125,5	7,9	111,7	116,7	4,5
İşgücü Maliyeti Endeksi	197,2	230,0	16,6	216,8	247,8	14,3
Nominal Birim Ücret (1)	169,2	183,6	8,5	194,0	212,4	9,5
Reel Birim Ücret Endeksi (2)	105,6	101,9	-3,2	112,7	96,1	-14,7
İmalat San. Kapasite K.O (%)	75,9	71,9	-4,0 puan	75,6	75,0	-0,6 puan

Kaynak:TÜİK ve kendi hesaplamalarımız.

(1) Nominal Birim Ücret= Saatlik İşgücü Maliyeti/Saatlik İşgücü Verimi.

(2) Reel Ücret Endeksi-TL. Cinsi-TÜFE’ye Göre= Nominal Birim Ücret/TÜFE Endeksi.

Nominal Birim Ücret Endeksinin ilgili endekse bölünmesiyle diğer reel birim ücretlere ulaşılmaktadır.

            Sanayi sektöründe çalışılan saat endeksi ile üretim endeksi karşılaştırıldığında, 2018-2020 döneminde her iki endeksinde düşüş gösterdiği, ancak 2020 yılı ikinci yarısından itibaren yükseliş eğilimine girdikleri görülmektedir. 2021 Ocak-Mart dönemi itibariyle çalışılan saat endeksinin gelmiş olduğu seviye 2014 yılı seviyesinde iken, üretim endeksi önemli bir yükseliş göstermiş, üretim endeksi ile çalışılan saat endeksi arasındaki fark ciddi ölçüde açılmıştır (Grafik:2). Diğer taraftan, sanayi sektörü üretiminde gözlenen bu artışın katma değere yansımadığı gözlenmektedir. Sanayi sektöründe istihdam başına katma değer incelendiğinde, 2018 ile 2020 yılı ilk yarısında önemli ölçüde gerilediği görülmektedir. 2020 yılı ikinci yarısında başlayan yükseliş eğilimi 2021 yılı ilk çeyreğinde de devam etmiştir. Ancak sanayi sektöründe çalışan başına katma değer ekonomi genelinden daha düşük bir seviyede bulunmaktadır (Grafik:4).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            5. Hizmetler Sektörü Büyümesi:

2020 yılında salgından en olumsuz etkilenen sektör hizmetler sektörü olmuştur. Salgın nedeniyle 2020 yılı ikinci çeyreğinde geçici olarak bazı iktisadi faaliyetlerin durdurulması, sokağa çıkma yasakları ve ulaşım kısıtlarına ilişkin düzenlemeler, hizmetler sektöründe istihdam ve gelir kaybını da beraberinde getirmiştir.  Özellikle özel kesimde çalışanlar, küçük esnaf ve sanatkârlar ciddi bir iş ve gelir kaybı yaşamışlardır. Nitekim bu dönemde GSYH yüzde 10,3, toplam hizmetler sektörü katma değeri ise yüzde 11,5 oranında gerilemişti. Salgının en etkili olduğu Ticaret-Ulaştırma-Konaklama (GHI) sektörü katma değerindeki düşüş ise yüzde 25,7 olmuştu. Normalleşme adımlarının atılması ile birlikte ekonomi genelinde ve hizmetler sektöründe tekrar bir canlanma gözlenmişti. Normalleşme sonrasında vaka sayılarında artışın başlaması nedeniyle, 2020 yılı son çeyreğinde ekonomik faaliyetleri kısıtlayıcı önlemler tekrar devreye sokulmuştur. 65 yaş üzeri ve 20 yaş altı için sokağa çıkma kısıtlaması getirilirken, hafta sonlarında Türkiye genelinde sokağa çıkış yasağı başlatılmıştır. Lokanta/kafe, sinema, tiyatro vb. iktisadi faaliyetler tekrar geçici olarak durdurulmuştur. Bu dönemde, geçen yılın aynı dönemine göre istihdam kaybı devam ederken, hizmet sektörlerinde büyüme ivme kazanmıştır. Sonuçta, 2020 yılı genelinde hizmetler sektörü istihdamı yüzde 5,6 oranında gerilerken, sektörün katma değeri yüzde 0,6 oranında artmıştır.

Tablo:5-Hizmet Sektöründe Katma Değer ve İstihdam Büyümesi (Yıllık %)

	Yıllık		Ocak-Mart
	2019	2020	2020	2021
Hizmet Sektörü Katma Değeri (1)	2,7	0,6	3,9	5,6
GHİ Hizmetler (2)	1,4	-4,3	2,8	5,9
Diğerleri (3)	3,6	4,2	4,6	5,4
Hizmet Sektörü İstihdamı	0,6	-5,6	-1,1	-2,1
GHİ Hizmetler	-0,6	-8,2	-2,0	-6,3
Diğerleri	1,6	-3,5	-0,5	0,5
Yerleşik Hanehalkı Tüketimi	1,5	3,2	4,7	7,4
Yerleşik+Yerleşik Olmayan Hanehalkı Tüketimi	2,0	-1,9	3,7	5,5
Hizmet Tüketimi	4,2	-11,1	5,8	-2,0

Kaynak: TÜİK ve Kendi hesaplamalarımız.

(1)Sektörler katma değerinden, tarım, sanayi ve inşaat sektörü katma değeri  düşülerek elde edildi.

(2)Ticaret, ulaştırma ve konaklama sektörlerinden oluşmaktadır.

(3)Toplam hizmetler sektöründen GHI sektörü düşülerek elde edilmiştir.

2021 yılı ilk çeyreğinde de, 1 Aralık 2020 tarihinde başlatılan salgına ilişkin kısıtlama tedbirleri Mart ayı başına kadar yürürlükte kalmıştır. Mart ayı başından itibaren risk durumuna göre iller itibariyle farklı kısıtlamalar uygulanmıştır. 2021 Ocak-Mart döneminde de, geçen yılın aynı dönemine göre, hizmet sektörü genelinde istihdam yüzde 2,1, GHI hizmet istihdamı ise yüzde 6,3 oranında düşüş göstermiştir. İstihdamdaki bu düşüşe karşın, katma değer hizmetler sektörü genelinde yüzde 5,6, GHI hizmet sektöründe ise yüzde 5,9 oranında artmıştır.    

Hizmetler sektörünün genel olarak yurtiçinde tüketim ve yatırıma konu olduğu, sınırlı ölçüde dış ticarete açık olduğu kabul edilmektedir. Ancak Türkiye açısından turizm sektörü, hava ve deniz yolu taşımacılığı nedeniyle, hizmetler sektörü dış ticareti önemli bir yere sahiptir. 2019 yılında Türkiye, hizmetler sektörü ihracatından 63,6 milyar dolar gelir sağlamıştır. 2020 yılında Covit-19 salgını, turizm ve taşımacılık faaliyetini çok olumsuz etkilemiş ve hizmetler sektörü ihracat geliri yüzde 45,9 azalarak 34,4 milyar dolara gerilemiştir. Hizmet ihracatındaki düşüş 2021 Ocak-Mart döneminde de devam etmiş ve yüzde 18,9 oranında azalmıştır.

TÜİK verilerine göre, 2020 yılında yerleşik hane halkı tüketimi yıl genelinde yüzde 3,2 oranında artarken, yerleşik ve yerleşik olmayan hane halkları tüketimi yüzde 1,9 oranında gerilemiştir. Ancak yerleşik ve yerleşik olmayan hane halklarının “hizmet tüketimine” bakıldığında yıl genelinde yüzde 11,1 oranında bir gerileme görülmektedir. 2021 Ocak-Mart döneminde de bu eğilim devam etmiştir. Yerleşik ve yerleşik olmayan hane halkı hizmetler tüketimi yılın ilk çeyreğinde yüzde 2 oranında gerilemiştir (Tablo:5).

Hizmetler sektörü büyümesi ile yerleşik ve yerleşik olmayan hanelerin hizmet tüketimleri karşılaştırıldığında, 2020 yılında büyük bir tutarsızlık gözlenmektedir. Bu tutarsızlık 2021 Ocak-Mart döneminde de devam etmiştir. Yıllıklandırılmış verilere göre hazırlanmış aşağıdaki grafik incelendiğinde (Grafik:5), tutarsızlık açık olarak görülmektedir. 2020 yılı ikinci çeyreğinden itibaren salgının etkisiyle, yerleşik ve yerleşik olmayan hane halkları tüketimi hızla gerilerken, hizmetler sektörü katma değeri yılın ikinci yarısından itibaren yükselmeye başlamış ve bu eğilim 2021 yılı ilk çeyreğinde de devam etmiştir.

            Hizmetler sektöründeki büyüme, sektörün istihdamındaki düşüş ile de desteklenmemektedir. Hizmetler sektöründe istihdam başına katma değer incelendiğinde, salgınla birlikte istihdam başına katma değerin hızla arttığı görülmektedir. Sanayi sektöründe 2021 yılı ilk çeyreğinde üretim ve istihdam birlikte artarken, hizmetler sektöründe ayrışma devam etmiştir. Yıllıklandırılmış verilere göre, hizmetler sektöründe istihdam başına katma değer geçen yılın aynı dönemine göre, yüzde 7,3 artarken, sanayi sektöründe bu artış yüzde 4,2 olmuştur. Covid-19 salgını istihdam ve işsizlik verilerinde ciddi sorunlar yaratmaktadır. 2020 Mayıs ayından itibaren uygulamaya konulan kısa çalışma ödeneği, ücretsiz izin uygulaması ve işçi çıkarma yasağı, tarım dışı sektörlerde, özellikle kısıtlamaların yaygın olduğu hizmet sektöründe, istihdam verisini tartışmalı hale getirmiştir. Bilindiği gibi, kısa çalışma ödeneği ile ücretsiz izne ayrılanlara ödenen nakdi ücret desteğinden yararlanan kişiler istihdama dahil edilmektedir.

            Çalışmada kullandığımız hizmetler sektörü istihdam verisinin, fiilen istihdamda olmayan kısa çalışma ödeneğinden yararlanan ve ücretsiz izinli olan işçileri de kapsadığı göz ardı edilmemelidir. Hizmetler sektöründe fiilen çalışanlar dikkate alındığında, sektörde olağanüstü bir verimlilik artışı yaşandığı anlaşılmaktadır. Yeme-içme, konaklama, ulaştırma ve eğlence sektörüne ilişkin şikayet ve sıkıntılar dikkate alındığında, hizmetler sektöründeki büyüme ve verimlilik artışlarının dikkatli değerlendirilmesi gerektiğine inanılmaktadır.