BİLEŞİK ÜRETİCİ FİYATLARI ENDEKSİ

 

BİLEŞİK ÜRETİCİ FİYATLARI ENDEKSİ VE TÜFE İLİŞKİSİ

(Zafer YÜKSELER, 8 Haziran 2021)

Son yıllarda üretici ve tüketici enflasyonu arasında ciddi bir farklılaşma gözlenmektedir. 2018 yılında itibaren döviz kurlarında yaşanan dalgalanmalar, TÜFE içinde mal ve hizmet fiyatları arasında ciddi bir ayrışma yaratırken, ÜFE ile TÜFE arasındaki farklılaşmayı da artırmıştır.   2021 yılı Mayıs ayında yıllık enflasyon TÜFE’de yüzde 16,59 iken, Yİ-ÜFE’de yüzde 38,33 olarak ölçülmüştür. TÜFE içinde mal fiyatlarındaki yıllık artış yüzde 17,86 iken, hizmet fiyatları yüzde 13,62 oranında artmıştır.

   Tablo:1- 2021 Yılı Mayıs Ayı Enflasyonu (Yüzde)

	Aylık	12 Aylık	Yıllık Ort.
TÜFE	0,89	16,59	14,13
Mallar	0,79	17,86	15,08
Hizmetler	1,18	13,62	11,91
Yİ-ÜFE	3,92	38,33	22,24
İmalat	3,94	41,27	23,97

Bu farklılaşma önemli ölçüde, döviz kurları ve ithal enerji fiyatlarındaki yükselişin Yİ-ÜFE üzerinde daha fazla etkiye sahip olmasından kaynaklanmaktadır. İki endeks arasındaki belirgin farklılaşma, 2018 krizi döneminde de yaşanmıştır. 2018 yılı Eylül ayında TÜFE yıllık enflasyonu yüzde 24,52’ye çıkarken, Yİ-ÜFE enflasyonu yüzde 46,15’e sıçramıştı.  Döviz kurlarının TÜFE hizmet grubu fiyatlarında daha az etkili olması, iki endeks arasındaki farklılaşmanın temel nedenini oluşturmaktadır (Grafik:1 ve 2).

Yİ-ÜFE sadece yurtiçinde üretilen sanayi ürünlerini (madencilik, imalat ve enerji sektörü) kapsarken, TÜFE hem mal hem hizmet grubuna ait maddelerden oluşmaktadır. Yİ-ÜFE ve TÜFE kapsamında yer alan maddelerin fiyat kapsamı ve fiyatların derlenme sıklıkları da önemli bir farlılık göstermektedir. TÜİK son yıllarda, çeşitli sektörlere ilişkin üretici fiyatları endeksi yayınlamaya başlamıştır. Bu çerçevede, Yİ-ÜFE yanı sıra, tarım ürünleri üretici fiyatları endeksi ile hizmet üretici fiyat endeksi yayınlanmıştır. TÜİK tarafından yayınlanan üretici fiyatları endekslerinin özelliklerini şu şekilde özetleyebiliriz;[1]

Yİ-ÜFE: 2003=100 bazlı olan Yurtiçi ÜFE, imalat sanayi ürünleri yanı sıra, madencilik ve taş ocakçılığı ile elektrik-gaz-su teminini kapsamaktadır. Yurtiçinde üretimi yapılan ürünlerin fiyatlar web üzerinden elektronik ortamda derlenmektedir. KDV, ÖTV vb. dolaylı vergiler hariç peşin satış fiyatları kullanılmaktadır. ÜFE’de sanayi kapsamında yer alan maddelerin her ayın 5., 15. ve 25. günlerindeki fiyatları derlenmektedir. Ham petrol ve doğalgaz ve Elektrik-Gaz üretim ve dağıtım sektörleri için bir ay gecikmeli olarak ağırlıklı ortalama fiyatlar derlenmektedir.

Hizmet ÜFE: 2017=100 bazlı olan hizmetler üretici fiyat endeksi, ulaştırma ve depolama hizmetleri, konaklama ve yiyecek hizmetleri, bilgi-iletişim, gayrimenkul hizmetleri, mesleki-bilimsel ve teknik hizmetler, idari ve destek hizmetlerini kapsamaktadır. Üretici fiyatı, ülke ekonomisinde üretimi yapılan hizmetlerin, KDV ve benzeri vergiler hariç satış fiyatıdır. Fiyatlar web üzerinden elektronik ortamda derlenmekte ve kapsamda olan firmaların aylık ortalama fiyatlarıdır.

Tarım ÜFE: 2015=100 bazlı tarım ürünleri üretici fiyat endeksi, çiftçinin üreterek piyasaya satışını yaptığı ürünlerin ilk el satış fiyatlarındaki değişimi göstermektedir. Tarım, orman, hayvancılık ve su ürünleri ile ilgili hizmetleri kapsamaktadır. Endeksin fiyat kapsamı, çiftçinin ilgili ayın 1 ile 31 arası pazarlama kanallarında sattığı ürünlerin fiyatlarını kapsamaktadır. KDV ve benzeri vergiler hariç satış fiyatı kullanılmaktadır.

TÜFE: 2003=100 bazlı Tüketici Fiyatları Endeksinin temel amacı; piyasada tüketime konu olan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişimi ölçerek enflasyon oranını hesaplamaktır. Bu amaca yönelik olarak hane halklarının, yabancı ziyaretçilerin ve kurumsal nüfusun yurtiçinde yaptığı tüm nihai parasal tüketim harcamaları dikkate alınmaktadır. Endeksin fiyat kapsamı, satın alış fiyatları olarak tespit edilmektedir. Fiyatlar, vergiler dahil peşin ödemeler olarak belirlenerek, taksitli satışlar üzerinden fiyatlandırmalar veya anlaşmalı fiyatlar dikkate alınmamaktadır. Taze sebze ve meyveler, futbol maçına giriş ücreti, LPG, tüp gaz ve seçilmiş 16 gıda ürünü haftada bir kez ve diğer ürünler ayda iki kez (ayın 10. ve 20. günlerini içine alan haftalarda); kiralar ve seçilmiş 66 madde çeşidi ayda bir kez derlenmektedir. Sigara, mücevher (altın), benzin ve mazot fiyatları ise günlük olarak takip edilmektedir. Tüketici fiyatları endeksi verileri sadece Türkiye İstatistik Kurumu tarafından işlenmektedir.

  Tablo:2- Fiyat Endeksleri Kapsamları (2021 yılı verileri)

	TÜFE	Yİ-ÜFE	Hizmet ÜFE	Tarım ÜFE
Baz Yılı	2003=100	2003=100	2017=100	2015=100
Madde Sayısı	415	677	677	100
İşyeri Sayısı	27.980	5.436	3.743	Çiftçi, Borsa, Birlik, Tarımsal KİT’ler
Fiyat Sayısı	550.632	14.566	12.415	…
Kira Sayısı	4.274	-	-	-
Vergi (KDV,ÖTV vb.)	Var	Yok	Yok	Yok

Yukarıdaki açıklamalardan da görüldüğü gibi, üretici ve tüketici fiyat endekslerinin kapsam ve fiyat derleme farklılıkları bulunmaktadır. Üretici fiyatları endekslerinde vergisiz fiyatlar kullanılırken, tüketici fiyatları endeksinde ÖTV, KDV ve benzeri dolaylı vergiler dahil piyasa fiyatları kullanılmaktadır. Bu durum, özellikle TÜFE ile Yİ-ÜFE arasında önemli bir farklılığa neden olmaktadır. Petrol ürünleri, motorlu kara taşıtları, alkollü ve alkolsüz içecekler, tütün mamulleri ve dayanıklı tüketim mallarında, KDV yanı sıra ÖTV uygulanması, TÜFE ile Yİ-ÜFE’de önemli bir farklılaşmayı da beraberinde getirmektedir. Özellikle petrol ürünlerinde, tavan fiyat ve eşel-mobil uygulaması Yİ-ÜFE’de herhangi bir etkiye sahip değilken, TÜFE’de önemli bir etkisi bulunmaktadır. Gerek vergi oranlarının yüksek olması ( yüzde 50-55 civarında) gerek ÖTV’nin maktu olması, üretici fiyatlarındaki değişimlerin tüketici fiyatlarına yansımasını sınırlandırabilmektedir.[2]

            Kamuoyunda sık, sık TÜFE ile Yİ-ÜFE endeksi karşılaştırılmakta ve aylık ve yıllık enflasyonda gözlenen farklılıklar sorgulanmaktadır. TÜFE sadece sanayi ürünlerinden oluşan Yİ-ÜFE endeksi ile değil, aynı zamanda tarım ve hizmet üretici fiyatları endekslerinden de etkilenmektedir. Bu çalışmada, TÜFE ile üretici fiyatları endeksleri arasındaki ilişkiyi daha sağlıklı analiz etmek için, “Bileşik Üretici Fiyatları Endeksi” oluşturulmaya çalışılmıştır. Bileşik ÜFE oluşturulurken, TÜFE endeksi içindeki mal, hizmet, işlenmemiş gıda, konut ve kişisel araçların bakım ve onarımına ilişkin ürünlerin ağırlık setlerinden yararlanılmıştır.

            Bileşik ÜFE’nin bileşenlerin oluşturan üretici fiyat endeksleri ile TÜFE 2017=100 bazına çevrilmiştir. Kapsama ilişkin ek bilgiler aşağıda yer almaktadır;

            İşlenmemiş Gıda: TÜFE kapsamında bulunan, taze meyve-sebze, yumurta, bal, balık, zeytin, kuru fasulye, nohut ve mercimek gibi 48 adet ürün işlenmemiş gıda başlığı altında toplanmıştır. Tarım Üretici Fiyatları Endeksi kapsamında da yer alan bu ürünlerin, TÜFE içindeki ağırlığı yüzde 7,09’dur. Bileşik ÜFE oluşturulurken, işlenmemiş gıda grubuna Tarım ÜFE uygulanmıştır.

            Konut: TÜFE kapsamında konuta ilişkin harcamalar, gerçek kira, su, elektrik, doğalgaz, tüp, kömür, odun ve konutun bakım onarımına ilişkin 12 madde bulunmaktadır. Bu maddelerin TÜFE içindeki ağırlığı yüzde 15,36’dır. Bu grup için TÜFE konut grubu endeksi kullanılacaktır. Kiralara ilişkin tek bilgi kaynağını TÜFE oluşturmaktadır. Ayrıca, TÜFE içinde yüzde 12,06 ağırlığa sahip enerji harcamalarının 8,27 puanı konut harcamaları içinde yer almaktadır. Enerji fiyatları üzerindeki vergiler ve genelde enerji fiyatlarının kamu tarafından belirlenmesi nedeniyle, Yİ-ÜFE’de yer alan enerji fiyatları yerine TÜFE endeksinde yer alan fiyat endekslerinin kullanılması daha gerçekçi olmaktadır.

            Kişisel Araçların İşletim ve Bakımı: TÜFE kapsamında yer alan benzin, LPG, motorin ve motor yağları dahil 6 ürün bu grupta yer almaktadır. Bu grupta yer alan ürünlerin TÜFE içindeki ağırlığı yüzde 5,03’tür. Bunun 3,79 puanını kişisel araçların yakıt ve yağları oluşturmaktadır. Enerji harcamalarının kalan kısmı da kişisel araçların işletim ve bakım grubunda yer aldığından ve bu gruba da TÜFE’nin ilgili endeksi uygulanacaktır.

            Hizmetler: Bu grupta 97 adet madde bulunmakta ve bunların TÜFE içindeki ağırlığı yüzde 20,49’dur. Bu maddeler aynı zamanda Hizmet ÜFE kapsamında olduğundan, bu grup için Hizmet ÜFE endeksi kullanılmaktadır.

            Mallar: TÜFE’de 415 madde yer almaktadır. Yukarıdaki gruplarda yer alan maddeler hariç tutulduğunda, mal grubunda 252 madde bulunmaktadır. Bu maddelerin TÜFE içindeki ağırlığı yüzde 52,03’tür. TÜFE mal grubu için, Yİ-ÜFE endeksinin dayanıklı ve dayanıksız mallar endekslerinin ortalaması kullanılacaktır. Böylece Yİ-ÜFE’de yar alan madencilik, taş ocakçılığı ürünleri, ara malları ve enerji ürünleri dışında kalan maddelerin fiyat değişimleri bu grupta etkili olacaktır.    

 

 

Tablo:3- Bileşik ÜFE Endeksi ve Bileşenleri (2021 Yılı Nisan)

	Madde Sayısı	Ağırlıklar	Kullanılan Endeks	Nisan Ayı Yüzde Değişim
				Aylık	12 Aylık	Yıl.Ort.
1.İşlenmemiş Gıda	48	7,09	Tarım ÜFE	-0,79	21,77	18,80
2. Konut	12	15,36	TÜFE	0,95	13,60	11,56
3.Kişisel Araç. İşletim-Bakım	6	5,03	TÜFE	-0,07	28,48	7,08
4.Hizmetler	97	20,49	Hizmet ÜFE	3,43	26,26	18,76
5.Mallar	252	52,03	Yİ-ÜFE (1)	2,02	27,12	19,64
.Dayanıklı Tüketim Mal.	…	…		2,05	29,24	22,95
.Dayanıksız Tüketim Mal.	…	…		1,99	24,97	16,34
BİLEŞİK ÜFE ENDEKSİ	415	100,00		1,87	24,59	17,59
TÜFE GENEL	415			1,68	17,15	13,70

Kaynak: TÜİK ve kendi hesaplamalarımız.

(1) Dayanıklı ve dayanıksız tüketim malları endekslerinin ortalaması.

            Yukarıdaki açıklamalar kapsamında yapılan hesaplar sonucunda, 2021 Nisan ayı itibariyle Bileşik ÜFE endeksindeki aylık artış yüzde 1,87, yıllık artış yüzde 24,59 ve yıllık ortalama artış yüzde 17,59’dur. Bu oranlar TÜFE için sırasıyla, yüzde 1,68, yüzde 17,15 ve yüzde 13,70’dir (Tablo:2).

            Sonuç ve Değerlendirme:

            Bileşik Üretici Fiyatları Endeksinin ölçtüğü enflasyon, gerçekte Potansiyel TÜFE enflasyonuna işaret etmektedir. Vergi ve kar oranları ile talep koşullarında radikal değişikliklerin olmadığı bir ortamda, Bileşik ÜFE enflasyonu, büyük ölçüde TÜFE enflasyonuna yakınsayacaktır. Aşağıdaki grafiklerden de görüleceği gibi, TÜFE ile Yİ-ÜFE endeksi arasındaki kapsam farklılığı ve Yİ-ÜFE’de fiyatlara KDV ve ÖTV gibi vergilerin dahil olmaması sonucunda, iki endeks arasında çok büyük ayrışma gözlenmektedir. Bu durum, son yıllarda özellikle kur dalgalanmasının arttığı dönemlerde daha belirginleşmektedir (Grafik:3).

            Bileşik ÜFE enflasyonu, tarım, hizmetler ve dayanıklı-dayanıksız mallar ÜFE endeksleri yanı sıra konut ve kişisel araçların işletim ve bakımına ilişkin TÜFE alt endekslerinden oluştuğu için, TÜFE enflasyonu ile önemli ölçüde yakınsamaktadır. Ancak 2020 Ağustos ayından itibaren, Bileşik ÜFE ile TÜFE arasındaki fark açılmaya başlamıştır (Grafik:4). Bu fark 2021 yılında daha da belirgin hale gelmiştir. Son dönemlerde, TÜİK tarafından yayınlanan verilere karşı kamuoyunda bir güvensizlik oluşmuştur. TÜFE ile Yİ-ÜFE arasındaki büyük farklılık tüketici enflasyonu konusunda şüpheleri artırmıştır. Bu çalışmada, Yİ-ÜFE’nin iyi bir gösterge olmadığı, Yİ-ÜFE ile birlikte diğer üretici fiyat endekslerin de kullanıldığı Bileşik ÜFE endeksi oluşturulmaya çalışılmıştır. Ancak, Bileşik ÜFE ile TÜFE arasındaki farkta gittikçe açılmaktadır. 2021-2021 yıllarında, büyüme, istihdam ve işgücü verimliliği konularında da geçmiş dönemlerden daha farklı eğilimler gözlenmektedir. Bu eğilim farklılığının TÜFE’de de olduğu görülmektedir.

 

---

[1] TÜİK, Fiyat Endeksleri Meta Verileri.

[2] Bu konuda bakınız,  Zafer YÜKSELER,”TÜFE ve Yİ-ÜFE Enflasyonu Farklılaşması ve Nedenleri. https://zaferyukseler.blogspot.com.