2018-2022 DÖNEMİNDE ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU VE ÖDEMELER DENGESİ

 

2018-2022 DÖNEMİNDE

ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU VE ÖDEMELER DENGESİ GELİŞMELERİ

 

          1. Giriş:

            Uluslararası Yatırım Pozisyonu (UYP) bir ekonomideki yerleşik kişilerin yurt dışı yerleşik kişilerden olan finansal alacakları ile rezerv varlık olarak tutulan altın ve döviz şeklindeki finansal varlıklarının ve yerleşiklerin yurt dışı yerleşik kişilere olan finansal yükümlülüklerinin belli bir tarihteki stok değerini göstermektedir.[1]

            TCMB açıklama ve tanımlarına göre, finansal varlık ve yükümlülükler, doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları, rezerv varlıklar, mevduat, kredi ve ticari kredilerden oluşmaktadır. Doğrudan yatırımda, yatırımcının işletme sermayesinde yüzde 10 ya da üzeri paya sahip olması veya yönetimde söz sahibi olması ilkesi benimsenmektedir. Portföy yatırımları hisse senedi ve borç senetlerine yapılan yatırımları içermektedir. Rezerv varlıklar ise, para ve kur politikasını desteklemek, piyasalara güven vermek, T.C.Hükümeti’nin döviz cinsi üzerinden iç ve dış borç servisini gerçekleştirmek için parasal otorite tarafından kontrol edilen kullanıma hazır dış varlık olarak tanımlanmaktadır.

            Ödemeler dengesi, geniş anlamıyla, bir ekonomide yerleşik kişilerin (Genel Hükümet, Merkez Bankası, bankalar, diğer sektörler), diğer ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşik) ile belli bir dönemde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek için hazırlanan istatistiki bir rapordur.[2]

            TCMB açıklamalarına göre, ekonomik işlemler; mal, hizmet ve gelirle ilgili işlemleri, finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili işlemleri ve bir ekonomide yerleşik kişilerin diğer bir ekonomideki yerleşik kişilere karşılıksız olarak reel ya da finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsamaktadır. Tanımlardan da görüleceği gibi, ödemeler dengesi, uluslararası yatırım pozisyonunu oluşturan finans hesabı yanı sıra, mal ve hizmet dış ticareti, ücret, faiz, kar transferleri ile karşılıksız transfer gelir ve giderlerinin kapsandığı cari işlemler hesabından oluşmaktadır. Ödemeler dengesi istatistikleri, yurtdışında yerleşik kişilerle gerçekleştirilen tüm ekonomik akımları ölçmektedir. Uluslararası Yatırım Pozisyonu ise ekonomide yerleşik kişilerin yurtdışındaki finansal varlıkları ile yurtdışı yerleşik kişilere olan finansal yükümlülüklerimizi göstermektedir.

              Uluslararası Yatırım Pozisyonunu oluşturan varlık ve yükümlülükler, ödemeler dengesinin finans hesabından giriş ve çıkışlar yanı sıra, finansal varlıkların fiyatlarındaki değişimlerden de önemli ölçüde etkilenmektedir. Diğer bir ifade ile ödemeler dengesi finans hesabı verileri aylık ve yıllık akımları gösterirken, uluslararası yatırım pozisyonu hem akım verilerinden hem de o dönemdeki faiz, döviz kurları, pariteler, altın ve menkul kıymet fiyatları gibi finansal varlık değerlerini etkileyen göstergelerdeki değişimden etkilenmektedir. Özellikle uluslararası yatırım pozisyonunun varlık ve yükümlülüklerinde yer alan doğrudan yatırımlar ile portföy yatırımları, ödemeler dengesi akımları yanı sıra önemli ölçüde borsalarda oluşan menkul kıymet fiyatları, faiz oranları ve Türk lirasının yabancı paralar karşısındaki değeri ve yabancı paraların paritelerindeki değişimden etkilenmektedir.

            Bu çalışmada, 2018-2022 dönemindeki ödemeler dengesi gelişmeleri ve UYP ilişkisi incelenecektir. 2018 yılı ortasında yaşanan kriz ve 2020 yılı Mart ayından itibaren etkisini gösteren Covid-19 salgını, 2021 Eylül ayından itibaren uygulanan “Yeni Ekonomi Modeli” ve 2022 Şubat ayında başlayan Ukrayna-Rusya savaşı ödemeler dengesi akımları yanı sıra, finansal piyasaları ve göstergeleri ciddi ölçüde olumsuz etkilemiştir. Çalışmada, bu dönemde finansal göstergeleri etkileyen politikalar ele alınmayacak, ancak ortaya çıkan bu finansal göstergelerin ödemeler dengesi finans hesabı ile UYP arasındaki ilişkiyi nasıl etkilediği değerlendirecektir.

            2. Finansal Göstergeler: 

            Finansal göstergeler gerek yıllar itibariyle gerekse yıl içinde önemli ölçüde dalgalanma göstermiştir (Tablo:1). Döviz kurlarındaki aşırı dalgalanma, dolar cinsinden BİST100 endeksini, devlet iç borçlanma senedi faiz oranlarını, mevduat faizlerini ve altın fiyatlarını etkileyerek hem ödemeler dengesi akımları hem de UYP varlık ve yükümlülükleri üzerinde etkili olmaktadır.    

TABLO:1- Finansal Göstergeler

		$ Kuru	Euro/$	BİST 100 $ (1)	Londra Altın Fiy. ($/ons)	DİBS Bil. Faizi (%)	Mevduat  Faizi (%)	Konut Fiyat Endeksi
		Yıllık Ortalama Değerler
2017	Ort.	3,64	1,13	275	1.258	11,40	11,27	100,00
2018	Ort.	4,83	1,18	221	1.270	17,86	16,97	107,58
2019	Ort.	5,67	1,12	173	1.393	18,15	18,07	112,47
2020	Ort.	7,01	1,14	162	1.775	11,40	9,86	138,53
2021	Ort.	8,83	1,18	172	1.800	17,80	17,13	189,43
2022	Ort.	16,54	1,05	183	1.802	18,45	16,39	477,24
		Yıl Sonu Değerler
2017	Aralık	3,85	1,18	300	1.271	13,00	12,36	103,40
2018	Aralık	5,31	1,14	172	1.254	18,60	22,25	108,00
2019	Aralık	5,84	1,11	195	1.479	11,70	10,57	118,80
2020	Aralık	7,72	1,22	191	1.865	13,60	15,10	154,90
2021	Aralık	13,53	1,13	137	1.793	21,60	16,43	247,40
2022	Aralık	18,64	1,06	295	1.793	10,70	17,19	636,45

KAYNAK: TCMB, Hazine ve Maliye Bakanlığı ve Strateji ve Bütçe Başkanlığı.

(1) BİST 100 Endeksi ortalama dolar kuruna bölünerek elde edilmiştir.

2018-2022 dönemi UYP verilerindeki değişim değerlendirilirken, finansal göstergelerin Aralık ayı değerleri önem taşımaktadır. 2017 yılı Aralık ayında 3,85 lira olan ortalama dolar kuru, yüzde 37,9 oranında artarak 2018 Aralık ayında 5,31 liraya yükselmiştir. 2021 yılında faiz indirimlerinin etkisiyle döviz kurlarında aşırı dalgalanma gözlenmiş, dolar kuru bir önceki yıl sonuna göre yüzde 75,2 artarak 2021 Aralık ayında 13,53 liraya çıkmıştır.  Dolar kurundaki bu yükseliş, dolar cinsinden BİST100 endeksini olumsuz etkilemiş, 2017 Aralık ayında 300 olan değeri 2018 Aralık ayında 172’ye, 2021 yılı Aralık ayında ise 137’ye gerilemiştir.  2022 yılı Aralık ayı itibariyle dolar kurundaki artış yüzde 37,8 olurken, dolar cinsi BİST 100 endeksinde yüzde 115,3 artış gözlenmiş ve endeks değeri 295’e yükselmiştir.

Euro/$ paritesindeki değişimler, dolar cinsinden açıklanan mal ve hizmet ihracat ve ithalatını önemli ölçüde etkilerken, uluslararası yatırım pozisyonunun varlık ve yükümlülüklerinde yer alan kredi, mevduat ve rezerv gibi büyüklükleri üzerinde de etkili olmaktadır. 2019 Aralık ayında 1,11’e gerileyen Euro/Dolar paritesi, 2020 Aralık ayında 1,22’ye kadar yükselmiş, 2022 Aralık ayında ise 1,06 değerine gerilemiştir. Paritedeki bu değişim, dolar cinsinden varlık ve yükümlülük stoklarını önemli ölçüde etkilemektedir.  

Son yıllarda TCMB rezerv politikasında değişiklik yaparak, altın rezervlerini artırma politikasını benimsemiştir. Nitekim 2017 Aralık ayında 23,5 milyar dolar olan altın rezervi, 2020 Aralık ayında 43,2 milyar dolara, 2022 Aralık ayında ise 45,8 milyar dolara yükselmiştir. Bu nedenle uluslararası piyasalarda altın fiyatlarındaki değişim, Uluslararası Yatırım Pozisyonunda önemli bir değerleme farkı yaratmaktadır. 2017 Aralık ayında Londra Piyasasında 1.271 $/ons olan altın fiyatı, 2020 Aralık ayında 1.865 $/onsa yükselmiş, 2021 ve 2022 Aralık aylarında 1.793 $/ons seviyesinde kalmıştır. Altın rezervi dışında, bankaların altına dayalı mevduat hesabı açmaları ve Hazine’nin altına dayalı iç borçlanma senedi ihraç etmesi, altın fiyatlarındaki değişimin UYP üzerindeki olası etkilerini artırmıştır.

            Faiz oranlarındaki değişim, portföy yatırımları içinde yer alan borçlanma senedi stoklarını önemli ölçüde etkilerken, mevduat ve krediler üzerinde de etkili olmaktadır. Son yıllarda doğrudan yatırımlar içinde yabancılara satılan gayrimenkuller gittikçe ağırlık kazanmaya başlamıştır. 2018-2022 döneminde doğrudan yatırım girişlerinin yaklaşık yüzde 47,7’sini oluşturan 26,8 milyar dolar yabancılara gayrimenkul satışlarından elde edilmiştir. Bu nedenle, gayrimenkul stokunun değerlendirilmesi açısından dolar kurundaki değişim yanı sıra, konut fiyatlarındaki değişimde önemli bir rol oynamaktadır. Son iki yılda, yabancılara gayrimenkul satışları ivme kazanırken, Aralık ayı itibariyle konut fiyatlarındaki artış 2022 yılında yüzde 157’yi aşmış bulunmaktadır.

            3. Ödemeler Dengesi Gelişmeleri:

            Türkiye, 2018-2022 döneminde toplam 97,2 milyar dolar cari işlemler dengesi açığı vermiştir. Cari işlemler dengesi açığı, bu dönemde 214,4 milyar dolar olan dış ticaret açığından kaynaklanmıştır. Bu dönemde 1.007 milyar dolar mal ihracatı, 1.296 milyar dolarda mal ithalatı yapılmıştır. Covit-19 sonrası ve Ukrayna savaşı nedeniyle enerji fiyatlarında yaşanan yükseliş cari işlemler dengesini olumsuz etkilemiştir. 2020 yılında 41,5 dolar/varil olan ortalama ham petrol ithal fiyatı, 2021 yılında 71,1 dolara, 2022 yılında ise savaşın etkisiyle 103,7 dolara yükselmiştir.  Enerji fiyatlarındaki bu yükseliş yanı sıra 2022 yılında parasal olmayan altın ithalatındaki sıçrama da dış ticaret açığını ve cari işlemler dengesini olumsuz etkilemiştir. 2020 yılında Covid-19 salgını etkisiyle turizm gelirlerinde olağanüstü düşüş yaşanmış ve hizmetler dengesi fazlası 14,4 milyar dolara gerilemiştir. 2021 ve 2022 yıllarında, turizm faaliyetlerinde tekrar canlanma gözlenmiş ve hizmetler dengesi 2022 yılında 49,9 milyar dolar fazla vermiştir (Tablo:2).

            2018-2022 döneminde 97,2 milyar dolar olan cari işlemler dengesi açığının, 37,2 milyar doları net hata-noksan hesabından, geriye kalan 60 milyar doları ise finans hesabından karşılanmıştır. Bu dönemde resmi rezervler 0,3 milyar dolar azalırken, rezerv varlıklar dışında 59,7 milyar dolarda yurt dışından kaynak sağlanmıştır. Bu dönemde net uluslararası yükümlülüklerimizde 60 milyar dolar artış olmuştur.  

TABLO:2- Cari İşlemler Dengesi ve Finans Hesabı (Milyon Dolar)

	2018	2019	2020	2021	2022	2018-2022
1. Cari İşlemler Dengesi	-20.151	10.796	-31.888	-7.232	-48.726	-97.201
2. Dış Ticaret Dengesi	-40.726	-16.781	-37.874	-29.313	-89.681	-214.375
İhracat (Fob)	177.169	180.835	169.637	225.215	254.202	1.007.058
İthalat (Cif)	-231.152	-210.344	-219.517	271.425	363.709	1.296.147
Parasal Olm Altın(net)	-8.713	-9.268	-22.402	-2.016	-19.387	-61.786
3. Hizmetler Dengesi	30.888	35.560	14.359	31.812	49.850	165.469
4. Birincil Gelir Dengesi	-11.075	-11.846	-8.568	-10.679	-8.521	-50.689
5. İkincil Gelir Dengesi	762	863	195	948	-374	2.394
6. Sermaye Hesabı	80	34	-36	-64	-35	-21
7. Finans Hesabı	1.248	5.151	-39.432	-5.652	-21.335	-60.020
a. Rezerv Varlıklar Hariç	11.625	1.173	-7.570	-28.982	-33.646	-59.746
Doğrudan Yatırımlar	-8.845	-6.577	-4.456	-6.874	-8.079	-34.831
Varlıklar	3.605	2.972	3.244	6.451	4.953	21.225
Yükümlülükler	12.450	9.549	7.700	13.325	13.032	56.056
Gayrimenkul(Net)	5.915	4.979	3.954	5.634	6.273	26.755
Portföy Yatırımları	916	2.763	9.556	-751	13.425	25.909
Varlıklar	1.092	6.342	2.894	2.260	4.495	17.083
Yükümlülükler	176	3.579	-6.662	3.011	-8.930	-8.826
Diğer Yatırımlar	19.554	2.641	-12.670	-21.357	-38.992	-50.824
Mevduat	446	-4.493	-18.848	-9.436	-33.089	-65.420
Krediler	11.222	16.520	3.977	-238	-3.809	27.672
Ticari Krediler	7.860	-9.426	2.203	-5.337	-2.041	-6.741
Diğer+SDR	26	40	-2	-6.346	-53	-6.335
b. Rezerv Varlıklar	-10.377	6.324	-31.862	23.330	12.311	-274
7. Net Hata ve Noksan	21.319	-5.679	-7.508	1.644	27.426	37.202
Hatırlatma
Parasal Olm. Altın (Net)	-8.713	-9.268	-22.402	-2.016	-19.387	-61.786
Enerji İthalatı (Net)	-37.804	-33.284	-24.210	-42.185	-80.145	-217.628
Altın ve Enerji Hariç CİD	26.366	53.348	14.724	36.969	50.806	182.213
GSYH Büyüme Hızı (%)	3,0	0,8	1,9	11,4	5,6
$ /TL Kuru	4,8260	5,6695	7,0055	8,8317	16,5262

NOT: Finans Hesabında, doğrudan, portföy ve diğer yatırımlarda (- ) Girişi, ( + ) Çıkışı

göstermektedir. Rezerv varlıklarda (- ) azalışı, ( + ) artışı ifade etmektedir.

            2018-2022 döneminde yurtiçi yerleşiklerin yurtdışında yaptıkları doğrudan yatırım tutarı 21,2 milyar dolar olurken, ülkemize yapılan doğrudan yatırım tutarı 56,1 milyar dolar olmuştur. Bu yatırımın 26,8 milyar dolarını yabancıların Türkiye’deki gayrimenkul yatırımları oluşturmaktadır. Yurtiçi yerleşikler yurtdışında 17,1 milyar dolar civarında portföy yatırımı (hisse senedi ve borçlanma senedi satın alma) yaparken, yabancılar Türkiye’deki varlıklarını 8,8 milyar dolar azaltmıştır. Portföy yatırımlarından 2020 yılında 6,7 milyar dolar, 2022 yılında ise 8,9 milyar dolar çıkış olmuş ve yabancılar Türkiye’deki menkul kıymet yatırımlarını önemli ölçüde azaltmışlardır.

            Doğrudan yatırım ve portföy yatırımı dışında sağlanan net finansman, 2018-2022 döneminde 50,8 milyar dolar olmuştur. Bu dönemde mevduat girişlerinden 65,4 milyar dolar, ticari kredilerden ise 6,7 milyar dolar net finansman sağlanmıştır. Mevduat artışının 31,5 milyar doları Merkez Bankası’nın Katar, Çin, Güney Kore ve Birleşik Arap Emirlikleri ile yaptığı swap anlaşmalarından kaynaklanmaktadır. Bu dönemde yurt dışından net kredi kullanımı 27,7 milyar dolar azalmıştır. Bankalar 38,5 milyar dolar net kredi ödemesi yaparken, diğer sektörler (firmalar) 12,2 milyar dolar net kredi kullanmışlardır.

2018-2022 döneminde parasal olmayan altın ithalatı ile enerji ithalatı cari işlemler dengesi açığının yükselmesinde etkili olmuştur. Parasal olmayan altın ithalatı 2000 ve 2022 yıllarında olağanüstü yükselmiştir. Enerji ithalatı ise 2022 yılında Ukrayna savaşı nedeniyle hızla artan enerji fiyatları sonucunda 2022 yılında 80 milyar doları aşmıştır. Parasal olmayan altın ve enerji hariç cari işlemler dengesi 2018-2022 döneminde 182 milyar fazla vermiştir. En yüksek fazla, 53,3 milyar dolar ile 2019 ve 50,8 milyar dolar ile 2022 yıllarında gerçekleşmiştir.

            4. Uluslararası Yatırım Pozisyonu:

            Uluslararası yatırım pozisyonu, bir ülkedeki yerleşik kişilerin yurtdışı ile olan finansal ilişkilerini göstermektedir. Uluslararası Yatırım Pozisyonu (UYP) bir ekonomideki yerleşik kişilerin yurt dışı yerleşik kişilere olan tüm yükümlülükleri ile ülke vatandaşlarının yurtdışında olan varlıklarını gösteren bir veridir. Doğrudan yatırım, portföy yatırımı, kredi ve mevduata ilişkin varlık ve yükümlülükler ile rezerv varlıkları kapsayan stok değerleri göstermektedir. Stok veri olması nedeniyle uluslararası varlık ve yükümlülükler, varlık fiyatlarındaki değişimden ve ödemeler dengesi akımlarından etkilenmektedir.        

            Yurtiçi yerleşiklerin yurtdışındaki varlıkları toplamı 2017 yılında 249,5 milyar dolar iken, bu tutar 2022 yılında 304,7 milyar dolara yükselmiştir.  Yükümlülüklerimizi oluşturan yabancıların Ülkemizdeki varlıkları ise, bu dönemde 691,9 milyar dolardan 583,8 milyar dolara gerilemiştir. Böylece, net uluslararası yatırım pozisyonunda, 2018-2022 döneminde, 163,2 milyar dolarlık iyileşme sağlanmıştır (Tablo:3).

Bu dönemde varlıklar kısmında, doğrudan yatırımlarda 11 milyar dolar, ticari kredilerde 10 milyar dolar, mevduatta 11,3 milyar dolar ve rezerv varlıklarda ise 21milyar dolar artış olmuştur. Yükümlülükler kısmında, doğrudan yatırımlarda 31,7 milyar dolar, portföy yatırımlarında 79,3 milyar dolar, kredilerde ise 49,8 milyar dolar azalış olmuş, ticari krediler 12,1 milyar dolar, mevduat ise 34,8 milyar dolar artış göstermiştir.

            Uluslararası yatırım pozisyonu stok veri olduğundan, ödemeler dengesi akımları yanı sıra varlık fiyatlarındaki değişimden de etkilenmektedir. Ödemeler dengesi verilerine göre, 2018-2022 dönemi toplamında varlıklarda 74,7 milyar dolar, yükümlülüklerde ise 134,7 milyar dolar artış gerçekleşmiş ve finans hesabına göre net yükümlülüklerimizde 60 milyar dolarlık bir artış olmuştur. Ödemeler dengesi akım verileri Net Uluslararası Yatırım Pozisyonunda azalış değil bir artış olduğuna işaret etmektedir. Bu farklılık, Uluslararası Yatırım Pozisyonunda yer alan stok verilere ilişkin değerleme-kur ve parite etkisinden kaynaklanmaktadır.

Doğrudan yatırımlar ve portföy yatırımları değerleme-kur ve parite etkisinden en fazla etkilenen stok verilerdir. Borsa endeksi, faiz ve kurlardaki gelişmeler doğrudan yatırımlar ve portföy yatırımlarının stok değerlerini etkileyen temel değişkenlerdir. UYP verilerine göre 2017 yılında yurt dışı yerleşiklerin Türkiye’deki doğrudan yatırım stoku 198,1 milyar dolar iken, bu tutar 2022 yılında 166,4 milyar dolara gerilemiştir. Benzer şekilde yurt dışı yerleşiklerin portföy yatırımlarına ilişkin stokları da 173,5 milyar dolardan 94,2 milyar dolara inmiştir. Ancak bu dönemde ödemeler dengesi akım verilerine göre portföy yatırımlarından 8,8 milyar dolar çıkış gözlenirken, doğrudan yatırımlarda 56,1 milyar dolar giriş olmuştur. 2018-2022 döneminde UYP’de yer alan doğrudan ve portföy yatırımlarındaki düşüş stoklara ilişkin değerlemeden kaynaklanmaktadır. Yurtdışı yerleşiklerin Türkiye’deki doğrudan yatırımları ile portföy yatırımlarına ilişkin değerleme-kur ve parite etkisi nedeniyle uğradıkları kaybın 2018-2022 döneminde 158 milyar dolar civarında olduğu hesap edilmektedir.

TABLO:3-Uluslararası Yatırım Pozisyonu (Milyon Dolar)

	2017 Aralık (1)	2022 Aralık (2)	Fark   (2-1)	Farkın Kaynakları
				Ödemeler  Dengesi Akımı (2018-22)	Değerleme Kur ve Parite  Farkları (2022-17)
NET UYP (1-2)	-442.358	-279.130	163.228	-60.020	223.248
1.Varlıklar	249.526	304.673	55.147	74.701	-19.554
Doğrudan Yatırımlar	46.999	57.972	10.973	21.225	-10,252
Portföy Yatırımları (1)	1.153	2.795	1.642	17.083	-15.441
Ticari Krediler	32.352	42.348	9.996	22.011	-12.015
Krediler	7.464	7.358	-106	-9	-97
Mevduat	50.558	61.850	11.292	14.343	-3.051
Diğer Varlıklar	3.270	3.614	344	322	22
Rezerv Varlıklar	107.730	128.736	21.006	-274	21.280
2.Yükümlülükler	691.884	583.803	-108.081	134.721	-242.802
Doğrudan Yatırımlar	198.148	166.401	-31.747	56.056	-87.803
Portföy Yatırımları	173.466	94.195	-79.271	-8.826	-70.445
Ticari Krediler	37.927	50.034	12.107	28.752	-16.645
Krediler	229.564	179.756	-49.808	-27.681	-22.127
Mevduat	51.414	86.195	34.781	79.763	-44.982
Diğer Yükümlülükler	1.365	7.222	5.857	6.657	-800
ULUSLARARASI REZERVLER	136.159	166.415	30.256	-1.820	32.076
TCMB	107.730	128.736	21.006	-274	21.280
Bankalar	28.429	37.679	9.250	-1.546	10.796

Kaynak: TCMB ve kendi hesaplamalarımız.

(1) Yurt dışında yapılan portföy yatırımlarına ilişki UYP verisinde tutarsızlık olduğu tahmin edilmektedir.

Yurtiçi yerleşiklerin yurt dışında yaptıkları doğrudan yatırımlar, 2018-2022 döneminde yaklaşık 11 milyar dolar artarken, portföy yatırımlarındaki artış 1,6 milyar dolar olmuştur. Ödemeler dengesi verilerine göre son yıllarda yurtiçi yerleşiklerin yurt dışında doğrudan ve portföy yatırımlarını artırdıkları gözlenmektedir. Bu dönemde, yurt dışında 21,2 milyar dolar tutarında doğrudan yatırım, 17,1 milyar dolar tutarında da portföy yatırımı yapıldığı görülmektedir. Ancak ödemeler dengesi akım verilerindeki bu değişimin, UYP stok değerlerine yansıtılmasında bir sorun olduğu görülmektedir. Özellikle portföy yatırımlarının gelişmiş ülke varlıklarına yapıldığı göz önüne alındığında, değerleme etkisinin daha sınırlı kalacağı tahmin edilmektedir. Bu nedenle, ödemeler dengesi verileri ile UYP verileri arasında, özellikle yurtiçi yerleşiklerin yurtdışında yaptıkları portföy ve doğrudan yatırım verilerinde önemli bir tutarsızlık olduğu gözlenmektedir.

Benzer durum, ticari kredilere ilişkin varlık ve yükümlülükler ile ödemeler dengesi akım verileri arasında da gözlenmektedir. Ticari kredilere ilişkin 2021 Eylül ayında yapılan revizyon öncesinde ödemeler dengesi akımları ile UYP stok değerleri arasında daha güçlü bir ilişki söz konusu iken, revizyon sonrasında önemli bir değerleme farkı ortaya çıkmıştır. Genelde kısa vadeli olmaları nedeniyle, ticari kredilere ilişkin değerlemenin daha sınırlı olması beklenirken, 2018-2022 döneminde varlıklar kısmında 12 milyar dolar, yükümlülükler kısmında ise 16,6 milyar dolarlık bir değerleme-kur ve parite etkisi hesaplanmaktadır.

            2018-2022 döneminde değerleme-kur ve parite etkisi, toplam varlıkların 19,6 milyar dolar azalmasına neden olmuştur. Ancak rezerv varlıklar değerleme etkisi nedeniyle 21,3 milyar dolar artmıştır. Bu artışın altın fiyatlarındaki yükseliş yanı sıra Euro/$ paritesindeki değişimden etkilendiği anlaşılmaktadır. Resmi rezervler içinde altın rezervinin 23,5 milyar dolardan 45,8 milyar dolara yükselmesi ve 2017 yılı Aralık ayında 1.271 $/ons olan altın fiyatlarının, 2022 Aralık ayında 1.794 $/onsa çıkması resmi rezervlere ilişkin değerlemeyi pozitif etkilemiştir.

            Varlık fiyatlarındaki aşırı dalgalanmanın olumsuz etkisi ağırlıklı olarak yükümlülük kısmında gözlenmiştir. Türkiye’nin yurt dışı yerleşiklere olan yükümlülükleri toplamı 2017 yılında 691,9 milyar dolar iken, bu tutar 2022 yılında 583,8 milyar dolara gerilemiştir. Ancak ödemeler dengesi akım verilerine göre bu dönemde yurt dışı yerleşiklere olan yükümlülüklerimiz 134,7 milyar dolar artmıştır. Bu durumda 2018-2022 döneminde yabancıların Türkiye’deki varlıklarının, değerleme-kur ve parite etkisiyle 242,8 milyar dolar azaldığı hesaplanmaktadır (Tablo:3 son sütun). Yabancıların doğrudan yatırımlarında 87,8 milyar dolar, portföy yatırımlarında 70,4 milyar dolar ve mevduatlarında ise 45 milyar dolar civarında değer kaybı söz konusudur.

            5. Sonuç:

2018-2022 döneminde net uluslararası yatırım pozisyonu açığında 163,2 milyar dolar azalış gerçekleşmiştir. Bu iyileşme, yükümlülükler 108 milyar dolar azalırken, varlıkların 55 milyar dolar yükselmesinden kaynaklanmıştır. Bu dönemde, banka ve firmaların dış borçlarını azaltmaları ve Merkez Bankasının altın rezervlerini artırma politikası net uluslararası yatırım pozisyonu açısından olumlu gelişmeler olarak değerlendirilmektedir. Ödemeler dengesi akım verilerine göre, bu dönemde varlıkların 74,7 milyar dolar, yükümlülüklerin ise 134,7 milyar dolar arttığı görülmektedir. Diğer bir ifade ile bu dönemde finans hesabından 60 milyar dolarlık giriş gerçekleşmiş ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu verisinin aksine net yükümlülüğümüz bu tutarda artmıştır.

 Gerçekçi analiz yapabilmek için ödemeler dengesi akım verileri ile Uluslararası Yatırım Pozisyonu verileri arasında tutarlılığın sağlanması gerekmektedir. Özellikle yurtiçi yerleşiklerin yurt dışındaki portföy yatımları ile ticari krediler ve mevduata ilişkin varlık ve yükümlülük verileri ile ödemeler dengesi akım verilerinin tutarlılığı sağlanmalıdır.  

Net uluslararası yatırım pozisyonundaki iyileşmenin değerlemeden kaynaklandığı görülmektedir. Bu dönemde yabancıların Türkiye’deki doğrudan yatırım ve portföy yatırımlarının 158 milyar dolar değer kaybettiği hesaplanmaktadır. Bu durumun, önümüzdeki dönemlerde yabancıların Türkiye’ye yönelik yatırım kararlarını olumsuz etkileyeceği düşünülmektedir.

---

[1] TCMB, “Uluslararası Yatırım Pozisyonu İstatistiklerine İlişkin Yöntemsel Açıklama”. https://www.tcmb.gov.tr/

[2] TCMB, ”Ödemeler Dengesi İstatistiklerine İlişkin Yöntemsel Açıklama”. https://www.tcmb.gov.tr/