2008-2022 DÖNEMİNDE
SOSYAL KORUMA HARCAMALARI
VE EMEKLİ MAAŞLARI
1.
Genel Durum:
TÜİK, EUROSTAT standartlarına uygun
olarak, 2000-2022 dönemine ilişkin sosyal koruma harcamalarını açıklamıştır. Sosyal koruma
harcamaları, hanehalkı ve bireylerin karşılaştıkları riskleri azaltmak ve
ihtiyaçlarını karşılamak üzere çeşitli kuruluşlar tarafından yapılan sosyal yardım,
gelir transferi ve destekleri kapsamaktadır. Sosyal koruma harcama ve gelirlerine
ilişkin veriler “Avrupa Bütünleştirilmiş Sosyal Koruma İstatistikleri Sistemi”
standartlarında oluşturulmuştur.
Bu çerçevede sosyal yardımlar, risk ve ihtiyaçlar sekiz ana başlık altında sınıflandırılmaktadır.Bu
ana gruplar, hastalık/sağlık bakımı, engellilik, yaşlılık, dul/yetim,
aile/çocuk, işsizlik, konut ve sosyal dışlanmaya ilişkin program ve destekleri
kapsamaktadır. Bu alanlara yapılan sosyal koruma
yardımları, idari harcamalar, transfer giderleri ve diğer harcamaların tümünün toplanması
ile “Sosyal Koruma Harcaması”elde edilmektedir.
TÜİK, Sosyal Güvenlik
Kurumu, Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Müdürlüğü, Göç
İdaresi Başkanlığı, belediyeler, dernekler ve vakıfların veri kaynaklarını
kullanmaktadır. Bu veri kaynaklarından derlenen değişkenler ise; emekli
maaşları, dul/yetim aylıkları, engelli/malül aylıkları, işsizlik ödemeleri,
yataklı ve ayakta tedavi harcamaları, eczacılık ürünleri harcamaları,
rehabilitasyon ve barınma harcamaları, cenaze yardımları, doğum yardımı, doğum
izni ödemeleri, işgücü yetiştirme kurs giderleri, kursiyer harçlıkları vb.
harcamalardan oluşmaktadır.[1]
TÜİK, sosyal harcamalara ilişkin verileri 2000 yılından itibaren
yayınlamakla birlikte, yararlanan kişi sayılarını 2008 yılından itibaren
açıklamaktadır. Bu nedenle, çalışmada 2008-2022 dönemi verileri
değerlendirilecektir. Ayrıca 2023 yılı emekli sayıları, emekli aylıkları ve emeklilerle
ilgili diğer verileri tahmin etmeye çalışacağız. Aşağıda sosyal koruma ve
emekli maaş ödemelerine ilişkin gelişmeleri gösteren grafikler yer almaktadır.
|
|
 |
 |
2008-2022 döneminde sosyal koruma ve emekli/yaşlılık aylığı ödemelerinin
GSYH’ya oranları ve yararlanan kişi sayıları önemli bir değişim göstermiştir.
Sosyal koruma harcamalarından yararlanan kişi sayıları artarken (Grafik:2),
harcamaların GSYH’ya oranında son iki yılda belirgin bir düşüş olmuştur
(Grafik:1). 2008-2020 döneminde sosyal koruma harcamalarının GSYH’ya oranı
ortalama yüzde 12,35 iken, bu oran 2021 yılında yüzde 10,86’ya, 2022 yılında
ise yüzde 8,38’e gerilemiştir. Emekli/yaşlılık maaşı ödemelerinin GSYH’ya oranı
2008-2020 döneminde ortalama yüzde 5,87 iken, bu oran 2021 yılında yüzde 4,88’e,
2022 yılında ise yüzde 3,77’ye gerilemiştir.
2.Emekli/Yaşlılık Maaşlarına İlişkin
Gelişmeler:
Bu bölümde sadece emeklilik/yaşlılık aylığı alan kişiler ve bunlara
yapılan ödemeler ele alınacaktır. Genelde emeklilik ödemeleri kapsamında
değerlendirilen dul/yetimlere ilişkin ödemeler dikkate alınmayacaktır. 2008
yılında 6.853 bin kişi olan emekli/yaşlılık aylığı alan kişi sayısı, 2015
yılından itibaren artış sürecine girerek 2022 yılında 10.403 bin kişiye
yükselmiştir. Emekli/yaşlılık aylığı alan kişilerin toplam nüfus içindeki payı
ise 2008 yılında yüzde 9,6’dan 2015 yılında yüzde 10,9’a, 2022 yılında ise yüzde
12,2’ye yükselmiştir (Tablo:1). 2008-2022 döneminde ortalama oran yüzde 11,1
olarak gerçekleşmiştir.
Tablo:1- Emeklilik/Yaşlılık Ödemeleri, Alan Kişi sayıları ve Diğer
Göstergeler
Kaynak:TÜİK “Sosyal Koruma Harcamaları
2022” ve kendi hesaplamalarımız.
Emekli/yaşlılık aylığı
ödemelerinin GSYH’ya oranında son iki yılda belirgin bir düşüş gözlenmiştir.
Aynı eğilim, kişi başı emekli/yaşlılık aylığı ödemelerinin “Kişi Başı GSYH’ya”
oranında da gözlenmektedir. 2008-2020 döneminde kişi başı emekli/yaşlılık
aylığı ödemesinin kişi başı GSYH’ya oranı yüzde 54,4 olarak gerçekleşmiştir. Bu
oran 2021 yılında yüzde 40,1’e, 2022 yılında ise yüzde 30,8’e kadar
gerilemiştir. Emekliler son iki yılda büyük bir reel gelir kaybına uğramıştır.
 |
 |
3.2023 Yılı Gelişme ve Tahminleri:
2023 yılı, emekli aylıklarında ve emeklilik koşullarında, önemli
değişikliklerin yapıldığı bir yıl olmuştur. 2023 yılı başında “Emeklilikte Yaşa
Takılanlara-EYT” ilişkin yasa yürürlüğe girmiştir. EYT yasası ile 8 Eylül 1999 ve öncesinde
işe giren sigortalı işçiler erkekse 25 yıl, kadınsa 20 yıl çalışarak ve 5 bin
ile 5 bin 975 gün prim ödeyerek emekli olabilmeleri sağlanmıştır. 2023 yılı Nisan
ayından itibaren yaş ve prim ödeme koşullarını yerine getiren çalışanlar erken
emekli olma hakkını elde etmişlerdir. Bu nedenle 2023 yılında emekli sayısı ve
emekli ödemeleri tutarında önemli bir artış beklenmektedir.
Öğretmen, polis, hemşire ve bazı görevlilere 3600 ek gösterge verilmesine ilişkin
yasal düzenleme 15 Ocak 2023 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu yasal düzenleme
yapılırken, üst düzey yöneticilerin ek göstergeleri artırılarak ek maaş artışı da
yapılmıştır. Ancak üst düzeye yapılan bu maaş artışı, bugüne kadar yapılan
uygulamalardan farklı olarak, sadece çalışan üst düzey kamu görevlilerine
uygulanmıştır. Ek gösterge artışı emekli üst düzey görevlilere yansıtılmamış ve
çalışan-emekli maaşı ilişkisi kopartılmıştır.
2023 yılı başında 5.500 lira olarak belirlenen en düşük emekli aylığı,
yapılan yasal düzenleme ile Mart ayında da 7.500 liraya yükseltilmiştir. SGK emeklilik sistemine göre bu düzeyde
bir emekli maaşı bağlanması mümkün olmadığından, Hazine’den SGK’ya transfer
yapılarak en düşük emekli maaşı 7.500 liraya yükseltilmiştir. Bu uygulama özellikle
4/B (BAĞKUR) ve 4/A (SSK) emeklilerinin aylıklarını olumlu etkilemiştir. Emekliler Hazine transferinden emekli/yaşlılık
aylığı tutarına göre farklı miktarlarda
yararlandığından, bu uygulama emekliler
arasında eşitsizlik yaratmış ve prim ödemesi-emekli maaşı ilişkisini de tamamen
koparmıştır.
2023 yılı Ocak ayında
refah payıyla birlikte yüzde 30 oranında artırılan işçi, esnaf ve memur emekli
aylıkları,Temmuz ayında yine refah payıyla birlikte yüzde 25 oranında
artırılmıştır. Ancak düşük aylıklı 4/A ve 4/B kapsamındaki işçi ve esnaf emeklileri açısından
önemli olan asgari emekli aylığı 7.500 lirada sabit tutulmuştur. Bu uygulama
enflasyonun tekrar yükseldiği bir ortamda düşük gelirli emekliler açısından şok
yaratmıştır. 2023 Temmuz ayında çalışan ve emekli memurlar arasındaki maaş
ilişkisi tamamen koparan bir diğer uygulama başlatılmıştır. Asgari memur
maaşını asgari ücretin 2 katına yakın belirlemek için, çalışan memurlara
seyyanen 8.077 liralık ek zam yapılmıştır. Ancak memur emeklilerine bu ek zam
verilmemiş, çalışan ve emekli memur arasındaki ücret farklılığı açılmıştır.
Yaptığımız tahminlere göre 2022 yılında 10,4 milyon olan emekli/yaşlılık aylığı alan kişi
sayısının 2023 yılında 12,4 milyon kişiye yükselmesi beklenmektedir. Böylece
2022 yılında toplam nüfus içinde emekli/yaşlılık aylığı alanların oranı yüzde
12,2 iken, bu oranın 2023 yılında yüzde 14,4’e yükselmesi söz konusu olacaktır
(Grafik:3).
2022 yılında yüzde 3,77’ye gerileyen emekli/yaşlılık aylığı ödemelerinin
GSYH’ya oranının, 2023 yılında gerek emekli aylıklarındaki artış gerek emekli
sayısındaki olaganüstü yükseliş nedeniyle yüzde 4,84’e çıkması beklenmektedir
(Grafik:1). Kişi başı emekli/yaşlılık aylığı ödemelerinin kişi başı GSYH oranın
da ise daha sınırlı bir yükseliş beklenmektedir. 2021 yılında yüzde 40,1 olan
bu oran 2022 yılında yüzde 30,8’e gerilemişti. 2023 yılında bu oranın yüzde 33,5’e
yükselmesi beklenmektedir (Grafik:4).
Strateji ve Bütçe
Başkanlığı (SBB) tarafından hazırlanan yıllık programlarda da sosyal koruma
harcamaları ve emeklilere yapılan ödemelerin GSYH’ya oranlarına ilişkin
bilgiler yer almaktadır. Strateji ve Bütçe Başkanlığı da sosyal koruma ve
emeklilere yapılan harcamaların 2023 yılında yükselmesini tahmin etmektedir.
TÜİK ve SBB serileri arasında, özellikle toplam sosyal koruma harcamalarında,
önemli farklar olduğu da gözlenmektedir (Grafik:5 ve 6) Grafik:6’da
emeklilik/yaşlılık aylığı ödemelerine, dul ve yetimlere yapılan ödemeler de
dahildir.
 |
 |
[1] TÜİK, “Sosyal Koruma
İstatistikleri 2022”, Metaveri- Analitik Çerçeve, Kapsam, Tanımlar ve
Sınıflamalar.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder