ALTIN KOTASI VE ÖDEMELER DENGESİNE ETKİSİ

 

ALTIN İTHALATINDA KOTA UYGULAMASI VE ÖDEMELER DENGESİNE ETKİLERİ

(Zafer YÜKSELER, 14 Ocak 2025)

                TÜİK verilerine göre, 2022 yılında ve 2023 yılı Ocak-Temmuz döneminde işlenmemiş altın ithalatında olağanüstü bir artış gözlenmiştir. Ödemeler dengesi verilerine göre, 2022 yılında gerçekleşen 46,6 milyar dolar tutarındaki cari işlemler dengesi açığının 19,4 milyar doları ( yüzde 41,6’sı) net parasal olmayan altın ithalatından kaynaklanmıştır. 2023 yılının Ocak-Temmuz döneminde ise 39,4 milyar dolar tutarındaki cari işlemler dengesi açığının 17,7 milyar doları (yüzde 45’i) net altın ithalatından gelmiştir.

                Ekonomi yönetimi cari açığa önemli katkısı olan altın ithalatını sınırlandırmak için 7 Temmuz 2023 tarihinden itibaren işlenmemiş altın ithalatına kota uygulamasına karar vermiştir. Aylık işlenmemiş altın kota miktarı, uzun dönem aylık altın ithalat miktarı dikkate alınarak 12 ton olarak belirlenmiştir. Bu tutarın; yüzde 25’I mücevher ihracatçılarına, yüzde 38’I kuyum işletmelerine, yüzde 37’si ise altın ithalatçısı kıymetli madenler aracı kuruluşlarına tahsis edilmiştir. Altın kotasının etkilediği ödemeler dengesi kalemlerine ilişkin kısa açıklamalar aşağıda yer almaktadır.

                1.Parasal Olmayan Altın ve Mücevherat         

Kota uygulamasının ithalat ve ödemeler dengesine etkileri Eylül ayından itibaren belirgin bir şekilde gözlenmiştir. TÜİK tarafından açıklanan fasıllara göre dış ticaret verilerinde “Kıymetli veya yarı kıymetli taşlar, kıymetli metaller, inciler, taklit mücevherci eşyası, metal paralar” faslı “Parasal Olmayan Altın” ile “Mücevherat” ithalatını göstermektedir. 2023 yılı Ocak-Ağustos döneminde 22,6 milyar dolar olan parasal olmayan altın ithalatı, Eylül-Aralık döneminde 7,4 milyar dolar, 2024 Yılı Ocak-Kasım döneminde ise 15,1 milyar dolar olmuştur. Kota uygulamasının etkili olduğu 2023 Eylül-2024 Kasım ayını kapsayan 15 aylık dönemde parasal olmayan altın ithalatı 22,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir (Tablo:1). Bu tutar 2023 yılı Ocak-Ağustos dönemi ithalatına eşittir. Kota parasal olmayan altın ithalatını sınırlandırırken, mücevherat ithalatında artış gözlenmiştir. 2023 yılında 3,9 milyar dolar olan mücevherat ithalatı, tüketim talebinin kontrol edilmeye çalışıldığı 2024 Ocak-Kasım döneminde 7 milyar dolara yükselmiştir. 2023 yılında 30 milyar dolar olan parasal olmayan altın ithalatı, 2023 Ocak-Kasım döneminde 15,1 milyar dolara gerilemesine karşın, mücevherat ihracatı sınırlı bir düşüş göstermiştir.  

Tablo:1-Altın İthalat Kotasının Kıymetli Taşlar-Altın İthalatı İle Ödemeler Dengesine Etkileri

(Milyon Dolar)	2023			2024	2023 Eyl.-Ar.-2024 O.-Kas.
	Oc.-Ağus.	Eyl.-Ara.	Toplam	Oc.-Kas.
1.Kıymetli-Yarı Kıymetli Taşlar, Altın İthalatı	24.661	9.251	33.912	22.058	31.309
a.Parasal Olmayan Altın İthalatı	22.632	7.383	30.015	15.100	22.483
b.Mücevherat	2.029	1.868	3.897	6.958	10.856
2.Net Hata ve Noksan	-5.420	-7.344	-12.764	-15.785	-23.129
3.Portföy Yatırımı-Net Varlık Edinimi	1.115	1.957	3.072	23.410	25.367
a.Bankalar	-1.615	113	1.502	2.880	2.993
b.Diğer Sektörler	2.730	1.844	4.574	20.530	22.374
4.Cari İşlemler Dengesi	-38.871	-1.568	-40.439	-5.606	-7.174
5.Kıymetli-Yarı Kıymetli Taşlar, Altın İhracatı	6.154	7.492	13.646	11.836	19.328
a.Parasal Olmayan Altın İthalatı	1.856	2.473	4.329	3.126	5.599
b.Mücevherat	4.298	5.019	9.317	8.710	13.729

Kaynak: TÜİK, TCMB ve kendi hesaplamalarımız.

                2.Net Hata ve Noksan

Kota uygulamasının yurtiçi ve yurtdışı altın fiyatları arasında önemli bir farklılaşmaya yol açtığı ve bunun da kaçak altın ithalatını teşvik ettiği ifade edilmektedir. Nitekim mücevherat ihracatındaki düşüşün sınırlı kalması ve net hata ve noksan kaleminden aşırı çıkışlar, kaçak altın ithalatının önemli bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Ayrıca gümrüklerde yakanan kaçak altın ve yolcu beraberinde yakalanan altın miktarındaki artışta kaçak altın girişinin önemli boyutlarda olduğuna işaret etmektedir. Kota öncesinde 2023 Ocak-Ağustos döneminde -5,4 milyar dolar olan net hata ve noksan kalemi, Eylül-Aralık döneminde -7,3 milyar dolara yükselmiş, 2024 yılı Ocak-Kasım döneminde de -15,8 milyar dolar olmuştur. Altın kotasının uygulandığı 15 aylık dönemde net hata ve noksan kaleminden çıkış -23,1 milyar dolar olmuştur.

3.Portföy Yatırımları-Net Varlık Edinimi

                TCMB tarafından yayınlanan “Ödemeler Dengesi İstatistiklerine İlişkin Yöntemsel Açıklama” kitapçığına göre, yurtiçi yerleşik kişilerin yurtdışı piyasalarda alım satımını yaptıkları menkul kıymetlere ilişkin ödemeler “Portföy Yatırımları-Net Varlık Edinimi” kaleminde gösterilmektedir. Altın kotası uygulaması ile birlikte, ödemeler dengesinde net varlık edinimi kaleminde olağanüstü hareketler gözlenmektedir.        

                2023 yılında 3,1 milyar dolar olan portföy yatırımları-net varlık edinimi , 2024 yılı Ocak-Kasım döneminde 23,4 milyar dolara yükselmiştir. 2024 yılında yurtiçi yerleşiklerin “Net Varlık Edinimi” hesaplarından yurtdışına önemli bir para transferi yaptıkları anlaşılmaktadır. Bu hesapların, kaçak altın bedellerinin ödenmesinde veya bitcoin satın alınmasında kullanılabileceği düşünülmektedir.

Ancak yurtiçi yerleşiklerin yurt dışında varlık edinimleri konusunda “Ödemeler Dengesi” verileri ile “Uluslararası Yatırım Pozisyonu (UYP)” verisi arasında önemli bir tutarsızlık gözlenmektedir. UYP verisine göre varlıklar kısmında yer alan “Portföy Yatırımları-Borç Senetleri” tutarı 2023 yılı sonunda 1,7 milyar dolar, 2024 yıl Ekim ayında ise 2 milyar dolardır. 2024 yılı Ocak-Ekim döneminde UYP verisine göre yurtiçi yerleşiklerin net varlık edinimi sadece 348 milyon dolar artmıştır. Ödemeler dengesi verileri ise bu artışın 21,1 milyar dolar olduğunu göstermektedir.

4.Genel Değerlendirme     

                Türkiye’de tarihsel olarak altın değer saklama ve tasarruf aracı olarak kullanılmaktadır. Bu finansal özelliklerin öne çıktığı parasal olmayan altın ithalatının, finans hesabı yerine cari işlemler hesabında yer alması Türkiye açısından pek anlamlı görülmemektedir. Bu soruna ilave olarak, son zamanlarda kaçak altın ithalatı ve bunun finasmanı sorunu da ödemeler dengesi verilerinin sağlıklı değerlendirilmesini güçleştirmiştir. Öncelikle, ödemeler dengesi verileri ile uluslararası yatırım pozisyonu arasındaki tutarsızlıkların giderilmesi ve altında kota uygulamasının gözden geçirilmesi sağlanmalıdır.

                Son iki yılda net hata ve noksan kaleminden çıkışların önemli ölçüde yükselmesi kaçak altın ithalatı yanı sıra, yurtiçi yerleşiklerin borçlanma senedi ve bitcoin satın alma işlemlerinden de kaynaklanabilir. Bu konuda da kpsamlı inceleme ve çalışma yapılmasında yarar görülmektedir.