İŞGÜCÜ ÖDEMELERİ VE EYT ETKİSİ

 İŞGÜCÜ ÖDEMELERİ VE EYT ETKİSİ

(Zafer YÜKSELER, 7 Haziran 2024)

Milli Muhasebe Hesap sisteminde “İşgücü Ödemeleri” bir işverenin bir çalışana muhasebe döneminde yaptığı iş karşılığında ödediği nakit veya ayni toplam ödemeler olarak tanımlanmaktadır. İşgücü ödemelerinin üç ana bileşeni vardır: nakit ücret ve maaşlar, ayni ücret ve maaşlar ve işverenlerin sosyal katkıları. Çalışanlara ödenen prim, ikramiye, yemek ve ulaşım katlıları ile kıdem ve ihbar tazminatları da işgücü ödemelerine dahil edilmektedir. Diğer bir ifade ile işverenin çalışanlar için katlandığı tüm maliyetler işgücü ödemesini oluşturmaktadır.

                Milli muhasebe hesap sistemine göre işgücü ödemesine dahil edilen unsurlar aşağıdaki tabloda yer almaktadır. İşverenin ücretli çalışan kişi için yaptığı tüm masraflar işgücü ödemesi tanımı içinde yer almaktadır.

Tablo:1-İşgücü Ödemesi Unsurları

1.	Fiili çalışma karşılığı ödenen maaş ve ücret
2.	Tatil, hastalık ve eğitim dönemlerinde yapılan ödemeler
3.	Fazla mesai, gece vardiyası ve tatil günleri çalışmasına ilişkin ek ödemeler
4.	Prim ve ikramiye ödemeleri
5.	Ayni ödemeler
6.	Aile yardımları, yemek, ulaşım, konut, kreş, eğitim yardımları
7.	Kıdem ve ihbar tazminatları
8.	İşverenlerin çalışanlar adına yaptıkları sosyal güvenlik katkıları
9.	Hastalık, işsizlik ve engellilikle ilgili sosyal güvenlik yardımları

Kaynak: BM-SNA ve EUROSTAT-ESA yararlanarak hazırlanmıştır.

Türkiye’de toplam istihdam içinde ücret ve yevmiyeli çalışanların payı 2015-2019 döneminde ortalama yüzde 67,8 iken, ücretli çalışan sayısındaki artışın etkisiyle son yıllarda bu pay yüzde 70’i aşmış bulunmaktadır. Ancak işgücü ödemelerinin GSYH’ya oranında farklı bir eğilim söz konusudur. 2015-2019 döneminde işgücü ödemesinin GSYH’dan aldığı pay ortalama yüzde 30,5 iken, bu oran 2022 yılında yüzde 23,6’ya kadar gerilemiştir. Bu dönemde ücretli çalışan sayısı artmasına karşın, çalışan başına işgücü ödemelerindeki reel gerileme, işgücünün GSYH’dan aldığı payın gerilemesine neden olmuştur. 2021 yılı son çeyreğinden itibaren “düşük faiz-yüksek kur” politikası uygulaması enflasyonda ani sıçramaya neden olmuş ve reel ücretler, sırasıyla yüzde 5,2 ve yüzde 14 oranında gerilemiştir. 2021 ve 2022 yıllarında işgücü ödemelerinin GSYH’ya oranında önemli bir düşüş gözlenmiştir.

 

Tablo:2- İşgücü Ödemelerine İlişkin Göstergeler

	Ücretli/ T.İstihdam (%)	İşg.Öde./GSYH (%)	Çalışan Başı İşg.Öde./ GSYH (%)	Çalışan Başı Yıllık % Değ.		Reel İşgücü Ödemesi % Değ.
				İşg.Ödem.	GSYH	TÜFE’ye Göre	GSYH Deflat. Göre
2020	70,2	29,3	41,8	12,4	23,0	0,1	-2,2
2021	69,9	26,8	38,4	22,3	33,1	2,2	-5,2
2022	70,7	23,6	33,3	68,6	94,1	-2,2	-14,0
2023	71,4	29,1	40,7	107,9	70,2	35,1	24,1
2024-1	72,0	37,0	51,4	100,7	83,2	20,3	11,7

2022 yılı ikinci yarısından itibaren asgari ücret başta olmak üzere maaş ve ücretlerde yapılan artışlar, 2023 yılında kişi başı reel işgücü ödemelerinin yüzde 24,1 artmasını sağlamıştır. Reel işgücü ödemelerindeki bu artış ve ücretli çalışanların toplam istihdam içindeki payının yüzde 71,4’e çıkması işgücü ödemelerinin GSYH’dan aldığı payın yüzde 29,1’e yükselmesine yol açmıştır. 2023 yılı Ocak-Mart döneminde de kişi başı reel işgücü ödemesinde, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 11,7 oranında artış olmuş ve ücretli çalışanları toplam istihdam içindeki payı da yüzde 72’ye yükselmiştir. 2023 yılı Ocak-Mart döneminde yüzde 33,8’e yükselen işgücü ödemelerinin GSYH’ya oranı, 2024 yılının aynı döneminde yüzde 37’ye çıkmıştır.

Net işletme artığının GSYH’dan aldığı pay 2015-2019 döneminde ortalama yüzde 43,6 idi. Bu pay, işgücü ödemelerindeki düşüşün etkisiyle 2022 yılında yüzde 48,1’e kadar çıkmıştır. Ancak, reel ücret ödemelerindeki artış net işletme artığının GSYH’ya oranının 2023 yılında yüzde 41’e gerilemesine neden olmuştur. Bu eğilim 2024 yılı ilk çeyreğinde de devam etmiş ve 2023 yılı Ocak-Mart döneminde yüzde 35,7 olan bu pay, 2024 yılının aynı döneminde yüzde 32,1’e düşmüştür. Aşağıdaki grafiklerde yıllık ve Ocak-Mart dönemine ilişkin oranlar verilmiştir. Maaş ve ücret artışlarının Ocak-Mart döneminde yapılması nedeniyle işgücü ödemeleri payının daha yüksek olduğu görülmektedir.

 

Ocak-Mart dönemi TÜİK verilerine göre hazırlanan grafikler incelendiğinde ilk kez 2024 yılında net işletme artığının GSYH’dan aldığı payın işgücü ödemelerinin payından düşük olduğu görülmektedir (Grafik:1). 1999 Marmara depremi, 2009 Küresel Finansal Kriz ve 2016 yılındaki yüksek asgari ücret artışı dönemi gibi firmalar için sıkıntılı olan dönemlerde net işletme artığının payında düşüş gerçekleşmiştir. Firmalar açısından ekonomik kriz ortamının olmadığı ve işveren örgütlerinin genelde olumlu ekonomik değerlendirmelerinin olduğu 2023 ve 2024 yıllarında net işletme artığı payının ilk kez işgücü ödemesinin altına düşmesini izah etmek oldukça güç görülmektedir. Bu grafikler ücretli çalışanların 2023 ve 2024 yıllarında işverenler aleyhine önemli kazanımlar elde ettiklerine, işverenlerin ise ciddi ekonomik zorluk ve kayıplarla karşılaştıklarına işaret etmektedir. Bu sonuç, içinde yaşadığımız ekonomik ve politik ortam ve koşullarla tezat teşkil etmektedir.

2022 yılı ikinci yarısından itibaren asgari ücret başta olmak üzere maaş ve ücretlerde önemli artışlar yapılmıştır. Bu artışlar yanı sıra, EYT kapsamında yapılan kıdem ve ihbar tazminatı ödemeleri işgücü ödemelerinin payındaki yükselişte etkili olmuştur. Nitekim TÜİK “2023 Yılı Dönemsel Gayrisafi Yurt İçi Hasıla, I. Çeyrek” sonuçlarını açıkladığı Haber Bülteninde şu açıklamaya yer vermiştir; “İşgücü ödemelerinin cari fiyatlarla Gayrisafi Katma Değer içerisindeki payı geçen yılın birinci çeyreğinde %31,1 iken, bu oran 2023 yılında %38,0 oldu……….İşgücü ödemelerinin GSYH'ye oranla daha hızlı artmasının yanı sıra, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu'nun Emeklilikte Yaşa Takılanlar (EYT) ile ilgili düzenlemelerinin yürürlüğe girmesiyle birlikte, kıdem tazminatı ödemelerinin önemli ölçüde artış göstermesi, işgücü ödemelerinin katma değer içerisindeki payını arttırmıştır. EYT düzenlemesinin etkisi hariç bırakıldığında, işgücü ödemelerinin Gayrisafi Katma Değer içerisindeki payının yaklaşık %33,5 olacağı tahmin edilmiştir”. Bu açıklamaya göre, 2023 yılı ilk çeyreğinde EYT düzenlemesinin etkisinin yaklaşık 178 milyar lira olduğu tahmin edilmektedir.

EYT DÜZENLEMESİ VE ETKİLERİ

Emeklilikte Yaşa Takılanlar (EYT) ile ilgili düzenleme 3 Mart 2023 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanan 7348 Sayılı Kanun ile yürürlüğe girmiştir. Kanun Resmi Gazetede yayımlandığı günden itibaren, ön koşulları sağlayan EYT’lilerin emeklilik dilekçesi verebilmelerine ve dilekçesini Mart ayında verenlerin emeklilik aylıklarının 1 Nisan’dan itibaren bağlanmasına imkan tanımıştır. EYT düzenlemesinden yararlanmanın koşulları ise şunlardır;

                1.8 Eylül 1999 tarihinden önce sigorta kaydının bulunması,

                2.Toplamda 5000 günlük prim ödemesinin tamamlanmış olması,

                3.Kadınlar için 20 yıl, erkekler için 25 yıl sigortalılık süresinin dolmuş olması gerekmektedir.

Bu şartları yerine getirenler, yaşa bakılmaksızın emeklilik hakkı kazanmıştır.

                Toplumda EYT düzenlemesine ilişkin tartışma ve hazırlıklar 2022 yılı son çeyreğinde yoğunlaşmaya başlamıştır. Prim ödeme gün sayısı eksik olan kişiler yoğun bir şekilde askerlik ve doğum borçlanması yaparak yasada belirlenen 5.000 gün prim ödeme yükümlülüğünü tamamlamaya çalışmışlardır.

EYT düzenlemesi 2023 yılında emekli sayısında olağanüstü bir artışa neden olmuştur. 2009-2022 döneminde emekliye ayrılan ücretli (4/A) ve maaşlı (4/C) kişi sayısı ortalama 228.524 kişi iken bu sayı 2023 yılında 1.877.913 kişiye yükselmiştir (Tablo:3). Emekliye ayrılanların 1.812.165 kişisini işçiler, 65.748 kişisini memurlar oluşturmuştur. EYT nedeniyle emekliye ayrılan kişilerin büyük bir kısmı tekrar çalışmaya başlamıştır. Emeklilerden Sosyal Güvenlik Destek Primi (SGDP) ödeyerek tekrar çalışan kişi sayısı 2022 yılında 945.642 kişi iken, bu sayı 2023 yılında 1.864.988 kişiye yükselmiştir. Diğer bir ifade ile emekli olanların yaklaşık yüzde 50’si tekrar çalışmaya başlamıştır. Yılın ilk çeyreğinde SGDP ödeyen kişi sayısı, emeklilik maaşı bağlanmadan kişilerin çalışmaya başladıklarını göstermektedir.

Tablo:3- SGK’dan Yaşlılık Aylığı Alan Emekli Kişi Sayıları ve SGDP Ödeyenler

	2022 Aralık	2023				2024 Mart
		Mart	Haziran	Eylül	Aralık
TOPLAM	9.499.096	9.544.344	10.931.392	11.259.260	11.508.619	11.670.698
4/A (SSK)	6.275.341	6.312.817	7.380.482	7.852.618	8.087.506	8.228.717
4/B (Bağ-Kur)	1.640.961	1.635.732	1.732.055	1.759.157	1.772.571	1.786.344
4/C (Emekli Sandığı)	1.582.794	1.595.795	1.618.855	1.647.485	1.648.542	1.655.737
Ücretli-Maaşlı Toplamı
4/A ile 4/C	7.858.135	7.908.612	8.999.337	9.500.103	9.736.048	9.884.354
Dönemsel Değişim		50.477	1.090.725	500.766	235.945	148.306
Birikimli Değişim		50.477	1.141.202	1.641.968	1.877.913	2.026.219
SGDP Ödeyenler	945.642	1.396.795	1.758.575	1.868.956	1.864.988	1.943.579
Dönemsel Değişim		451.143	361.780	110.381	-3.968	78.591
Birikimli Değişim		451.143	812.923	923.304	919.336	997.927
SGDP Öd. / T.Emekli (%)	9,95	14,63	16,09	16,60	16,21	16,65

Kaynak: SGK Aylık bültenleri ve kendi hesaplamalarımız.

                2023 yılında yaklaşık 1,9 milyonu ücretli ve maaşlı olan toplam 2 milyon kişi EYT düzenlemesinden yararlanarak emekli olmuş, bunun yarısı tekrar çalışmaya başlamıştır. EYT kapsamında kişilere ödenen kıdem ve ihbar tazminatları toplamının GSYH’ya oranı 2023 yılı genelinde yüzde 3 olarak tahmin edilmekte ve EYT hariç işgücü ödemelerinin GSYH’ya oranı ise yüzde 26 olarak hesap edilmektedir (Tablo:4). Tahmin yapılırken kullanılan varsayımları şu şekilde sıralayabiliriz,

                1.Fiili çalışma ücretinin aylık brüt asgari ücretten yüzde 50 daha yüksek olduğu,

2.Erkeklerde 25 yıl kadınlarda 20 yıl sigortalılık süresi istendiğinden, ortalama kıdem yılının 24 yıl olduğu,

3.Fiili çalışma ücreti ile 24 kıdem yılı çarpılarak kıdem tazminatı tutarı hesaplanmıştır. İhbar tazminatı tutarı 1 aylık fiili ücrete göre hesaplanmıştır. Hesaplamalar her çeyrekte emekli olan kişi sayısına göre hesaplanmış ve yıllık toplama ulaşılmıştır.          

                Bu varsayımlar çerçevesinde yapılan hesaplamalar sonucunda 2023 yılı genelinde yaklaşık 800 milyar lira tutarında kıdem ve ihbar tazminatının ödendiği tahmin edilmiştir (Tablo:4). TÜİK’in 2023 yılı 1.çeyrek GSYH haber bülteninde yer alan açıklamalara göre EYT düzenlemesinin etkisinin yılın ilk çeyreğinde 180 milyar lira civarında olduğu tahmin edilmektedir. 1.çeyrek için TÜİK tahminini kullanırsak, EYT’nin toplam etkisi 960 milyar liraya, GSYH’ya oranı ise yüzde 3,6 yükselmektedir.

Tablo:4- SGK’dan Yaşlılık Aylığı Alan Emekli Kişi Sayıları ve SGDP Ödeyenler

		2023					2024 1.Çeyrek
		1.Çeyrek	2. Çeyrek	3.Çeyrek	4.Çeyrek	YILLIK
1.	Brüt Asgari Ücret (TL./Ay)	10.008	10.008	13.414	13.414	11.711	20.002
2.	Kıdem Tazminatı Tavanı (TL./Ay)	19.982	19.982	23.490	23.490	21.736	35.058
3.	Fiili Çalışma Ücreti (TL./Ay)	15.012	15.012	20.121	20.121	17.567	30.003
4.	Emekli Maaşı (TL./Ay)	7.506	7.506	10.061	10.061	8.783	15.002
5.	Kıdem Yılı	24	24	24	24	24	24
6.	Emekli Olan Kişi Sayısı	50.477	1.090.725	500.766	235.945	1.877.913	148.306
7.	Kıdem Tazminatı (TL./Ay)	15.012	15.012	20.121	20.121	17.567	30.003
8.	Ödenen Kıdem Tazminatı (Milyon TL.)	18.186	392.975	241.822	113.939	766.922	106.791
9.	Ödenen İhbar Tazminatı (Milyon TL.)	758	16.374	10.076	4.747	31.955	4.272
10.	Ödenen Toplam Tazminat (Milyon TL.)	18.944	409.349	251.898	118.686	798.877	111.063
11.	Ödenen Top.Tazminat / GSYH (%) (1)	0,41	7,43	3,27	1,41	3,04	1,26
12.	Ödenen Top.Tazminat / İşgücü Öd. (%)	1,21	24,40	11,52	5,38	10,46	3,40
13.	İşgücü ödemesi / GSYH (%)	33,8	30,5	28,4	26,2	29,1	37,0
14.	EYT Hariç İşg.Ödemesi/GSYH (%)	33,3	23,0	25,1	24,7	26,0	35,8
15.	Ek Satıalma Gücü/GSYH (%)	1,8	6,6	2,9	1,6	3,1	1,1

Kaynak: SGK Aylık bültenleri ve kendi hesaplamalarımız.

(1)TÜİK tahminine göre 1.çeyrekte işgücü ödemeleri içinde yaklaşık 178 milyar lira EYT etkisi var. Buna göre 1.çeyrekte EYT etkisi GSYH’ %3,8, kadar, yıllık etki ise %3,6 olmaktadır.

(2) EYT düzenlemesinden yararlananları kıdem ve ihbar tazminatları ile tekrar SGDP ödeyerek çalışmaya başlayanların gelirleri toplamından tahmini fiili çalışma geliri düşülerek hesaplanmıştır.

 

                2024 yılı ilk çeyreğinde de EYT etkisi, geçen yıla göre sınırlı olmakla birlikte, devam etmektedir. Ödenen kıdem ve ihbar tazminatı toplamının GSYH’ya oranının yüzde 1,3 civarında olduğu tahmin edilmektedir.

                SONUÇ VE DEĞERLENDİRME:

                2023 yılında ve 2024 yılı 1.çeyreğinde GSYH içinde işgücü ödemelerinin payındaki yükselişin önemli bir bölümü, emeklilikle ilgili bir defaya mahsus kıdem ve ihbar tazminatlarından kaynaklanmaktadır. Kıdem tazminatı ve emekli ikramiyesi gibi toptan ödemeler genellikle sermaye transferi olarak kabul edilir. Kıdem tazminatı bir ücret değil, kanundan doğan bir tazminat türüdür. Emeklilik koşullarını düzenleyen EYT kapsamında ödenen kıdem ve ihbar tazminatları toplu ikramiye ödemesi niteliğindedir. EYT düzenlemesi ile bir yılda emekli olan kişi sayısını yaklaşık 10 kat artırmıştır. Emekli sayısındaki bu olağanüstü artış ve sermaye transferi nitelikli tazminat ödemeleri, işgücü ödemelerinin GSYH içindeki payını da sıçratmıştır.

                GSYH’nın işgücü ödemeleri ile işletme artığı arasındaki dağılımını daha sağlıklı değerlendirebilmek için, TÜİK’in EYT düzenlemesi ile normal işgücü ödemesi ayrımı konusunda kamuoyunu bilgilendirmesinde yarar görülmektedir. Böylece EYT’nin maliyetinin gerçek boyutu görünürken, işgücü ödemelerinin gerçek eğilimini görmekte mümkün olacaktır.